11 ve 12. YÜZYILDA İSLÂMİYET VE TÜRK KÜLTÜRÜ

• 7. yy.da Araplarla ve İslamiyet’le tanışan Türkler, bu ilişkinin gelişmesiyle İslamiyet’i benimsemeye başladılar. Karahanlı Hakanı Satuk Buğra Han’ın 920’de İslamiyet’i resmen kabul etmesinden sonra Maveraünnehir civarında yaşayan Türkler 10. yy.dan itibaren, kitleler halinde İslamiyet’i kabul etmeye başladı. Karanlılar, İslamiyet’i kabul eden ilk Türk devleti oldu.
• Türkler, İslamiyet’in kabulüyle beraber yeni bir medeniyet ve kültürle tanıştılar. Bu yeni medeniyetin kültürel özelliklerini, dilini, İslam dininin esaslarını öğrenip kendi medeniyetleriyle birleştirdiler. Bu yeni kültür, birçok alanı etkilediği gibi Türk dilini ve edebiyatını da etkiledi. Din değişimine bağlı olarak yaşanan kültür değişimi edebiyata da yansıdı. Böylece Türk edebiyatı, yavaş yavaş İslam kültürü çerçevesinde gelişmeye başladı.
• İslam kültürü etkisinde oluşmaya başlayan Türk edebiyatının ilk dönemlerinde ve eserlerinde hem İslamiyet öncesi Türk edebiyatının hem de İslami Türk edebiyatının özellikleri bir arada görülür. Bu nedenle 11 ve 12. yüzyıldaki bu döneme “Geçiş Dönemi Türk Edebiyatı” adı verilir.
• Türklerden önce İslam dinini benimseyen ve zengin bir edebiyata sahip olan Araplarla İranlılardan sonra aynı medeniyet dairesine giren Türkler de bu yeni edebiyatın estetik anlayışını benimsedi. Türkler, Arap ve İran eserlerini örnek alarak ortak biçim ve türleri kullanmaya başladılar.
• İslamî kavramların yanında ortak imge, mazmun ve semboller de Türk edebiyatında görülmeye başlandı. Arap alfabesinin de kullanılmaya başlanmasıyla Arapça, Farsça kelime ve tamlamaların yer aldığı bir “Türkçe” ortaya çıktı. 20. yy.ın başlarına kadar devam eden Türk dilinin bu dönemine “Osmanlı Türkçesi” denir.
• Türk dili İslamiyet’in kabulünden sonra iki kola ayrılmıştır:
  • Doğu Türkçesi (Hakaniye Lehçesi): Karahanlılar sahasında konuşulup yazılan bu lehçeye Karahanlı Türkçesi de denir. Daha sonra Çağatayca adı verilmiştir.
  • Batı Türkçesi (Oğuz Türkçesi): Oğuz Türklerinin dili olan Oğuz Türkçesi daha sonra Türkiye ve çevresinde gelişimini sürdürmüştür.

İSLÂMÎ DÖNEMDE İLK DÎL VE EDEBİYAT ÜRÜNLERİ (11-12. yy.)

11. yüzyılda başlayan İslami Dönem Türk Edebiyatı iki yüzyıllık bir geçiş dönemi yaşamıştır. Bu dönemde Arap ve Fars (İran) edebiyatları, Türk edebiyatını derinden etkilemiş, ulusal edebiyatımız olan halk edebiyatı bir koldan devam ederken klasik Türk edebiyatı (divan edebiyatı) ilk ürünlerini vermeye başlamıştır.
İslamiyet’in etkisiyle yazılan ilk dil ve edebiyat ürünleri  Karahanlı Türkçesi ile yazılmıştır. 11 ve 12. yy.da yazılan bu eserlerin başlıcaları şunlardır:

1. Kutadgu Bilig (11.yy.)
2. Divanü Lügatı’t-Türk (11. yy.)
3. Atabetü’l-Hakayık (12. yy.)
4. Divan-ı Hikmet (12. yy.)

İlk İslami eserlerin verildiği bu yüzyıllarda edebiyatın her alanında bir ikilik göze çarpmaktadır. Bu durum geçiş döneminin bir özelliğidir.

Geçiş Dönemi Türk Edebiyatının Genel Özellikleri:

A) Biçim Özellikleri:

• Nazım Şekilleri: Gazel, kaside, mesnevi gibi Arap ve İran edebiyatı nazım şekilleri kullanılmaya başlanmıştır.
• Nazım Birimi: Bu dönemde dörtlük nazım birimin yanında Arap ve Fars edebiyatından alınan beyit nazım birimi de kullanılmıştır.
• Ölçü: Hece ve aruz ölçüsü birlikte kullanılmış ancak aruzu kullanma eğilimi artmaya başlamıştır.
• Uyak: Daha çok tam ve zengin uyak kullanılmış, göz için kafiyenin ilk örnekleri bu dönemde görülmeye başlanmıştır.
• Dil: Ürünler, Hakaniye Türkçesi (Karahanlı, Doğu Türkçesi) ile yazılmış, Arapça ve Farsça sözcükler ile İslam diniyle ilgili kavramlar dilimize girmiştir.
• Edebi Türler: Nesirden çok şiir tarzında eserler, didaktik (öğretici) içerikli mesneviler yazılmıştır.
• Üslup: Türk – İslam kültürünün biçim verdiği ortak imgeler, mazmun ve semboller kullanılmıştır.

B) İçerik Özellikleri:

• Bu dönemdeki eserlerin ortak özelliği didaktik içerikli olmalarıdır. Eserlerde İslâmiyet öncesi ve İslâmî kültürün izleri birlikte görülür.
• İslamî kültür çerçevesinde ahlaki ve dinî konulara ağırlık verilmiştir.
• İslamiyet’i öğretme, toplumu ve yöneticileri iyiye, doğruya yönlendirme hedeflenmiştir.
• Edebî nitelikten çok; manevi, ahlaki ve nasihat yönü ağır basan temalar işlenmiştir.
  İman ve fazilet telkin eden öğretici eserler verilmiştir.

İslamiyete geçiş döneminin ilk eserleri hakkında detaylı bilgi almak için lütfen aşağıdaki linklere tıklayınız.

1. Kutadgu Bilig (11.yy.)
2. Divanü Lügatı’t-Türk (11. yy.)
3. Atabetü’l-Hakayık (12. yy.)
4. Divan-ı Hikmet (12. yy.)

www.edebiyatvedil.net