Âşık Edebiyatı Nazım Biçimleri ve Türleri

A) Koşma:

• Halkedebiyatı nazım biçimleri içinde en sevilen ve yaygın olarak kullanılanı koşmadır.
• İslamiyet öncesi Türk Edebiyatı’ndaki “koşuk” nazım şeklinin devamı niteliğindedir.
• Hece ölçüsünün 11’li kalıbıyla ve genellikle 6+5 veya 4+4+3 duraklı olarak söylenir. Bu durakların karışık olarak kullanıldığı koşmalar da vardır.
• Nazım birimi dörtlüktür.
• Dörtlük sayısı en az 3 olmakla birlikte genellikle 3 ile 5 arasındadır.
• Koşmanın uyak düzeni genellikle aşağıdakilerden birine uyar:
  
  1. abab / cccb / dddb …
  2. xbxb /cccb / dddb
  3. aaab /cccb / dddb
• Şair koşmanın sn dörtlüğünde mahlasını söyler. (Halk şiirinde şairin mahlasına “tapşırma” denir.)
• Genellikle saz eşliğinde, ezgiyle söylenen koşmalar, ezginin niteliğine göre “Acem koşması, Ankara koşması, Kerem, kesik Kerem” gibi türlere ayrılır.
• Koşmalar konuları bakımından Divan edebiyatındaki gazel ve şarkıya benzer.
• Koşmalar genellikle aşk, güzellik, tabiat, özlem, sevgi, yalnızlık, gurbet, sıla, ölüm gibi lirik konularda söylenir. Konuları bakımından koşmalar dört türdür:
  

1) Güzelleme:

• Sevilen herhangi bir şeyin (aşık olunan kadın, doğa, at vb.) güzeliklerini övmek amacıyla söylenen lirik koşmalardır.
• Güzelleme sadece koşma nazım biçimine ait bir tür değildir. Anlamsal bir içeriği vardır. Bunun için güzelleme konularını işleyen semailer de güzelleme olarak değerlendirilir.
• Güzelleme türünün en ünlü sanatçısı 17. yüzyıl şairi Karacaoğlandır.

Örnek:

2. Koçaklama:

• Yiğitlik, kahramanlık, savaş, vuruşma konularını işleyen epik koşmalardır.
• Koçaklamar tıpkı güzellemeler gibi sadece koşmaya özgü bir tür değildir. TDK, koçaklamanın tanımını şöyle yapmıştır: “Halk edebiyatında biçimi ne olursa olsun, konusu yiğitlik, savaş, kahramanlık olan veya bir kahramanı öven, kahramanlık duygularını canlandıran şiir, yiğitleme.” Örneğin Kayıkçı Kul Mustafa’nın “Genç Osman Destanı” bir koçaklamadır.
  
• Koçaklama türünün en başarılı temsilcileri, Köroğlu ve Dadaloğlu’dur.

Örnek:

Koşma (Koçaklama)

Kalktı göç eyledi Avşar elleri
Ağır ağır giden iller bizimdir
Arap atlar yakın eder ırağı
Yüce dağdan aşan yollar bizimdir

Belimizde kılıncımız Kirmanî
Taşa geçer (Taşı deler) mızrağımın temreni
Hakkımızda devlet etmiş fermanı
Ferman padişahın dağlar bizimdir

Dadaloğlum yarın kavga kurulur
Öter tüfek davlumbazlar vurulur
Nice koç yiğitler yere serilir
Ölen ölür kalan sağlar bizimdir    (Dadaloğlu)

 

3. Taşlama:

• Toplumun aksayan yönlerini, bireysel yanlışlıkları, devlet yönetimindeki hataları eleştirel bir dille işleyen halk edebiyatı türüdür.
• Taşlama; Divan edebiyatında “hicviye”, modern edebiyatta “yergi”, Batı edebiyatında “satir” olarak adlandırılır.
• Taşlamanın en önemli temsilcileri Dertli, Ruhsatî, Seyranî’dir.

Örnek:

Koşma (Taşlama)

Bir vakte erdi ki bizim günümüz
Yiğit belli değil, mert belli değil.
Herkes yarasına derman arıyor,
Deva belli değil, dert belli değil.

Adalet kalmadı hep zulüm doldu
Geçti şu baharın gülleri soldu
Dünyanın gidişi acaip oldu
Koyun belli değil, kurt belli değil.

Başım ayık değil kederden yastan
Ah ettikçe duman, çıkıyor baştan
Haraba yüz tuttu bizim gülistan
Yayla belli değil, yurt belli değil.

Çark bozulmuş dünya ıslah olmuyor
Ehl-i fukarânın yüzü gülmüyor
Âşık Ruhsat dediğini bilmiyor
Yazı belli değil hat belli değil   (Ruhsatî)

 

4. Ağıt:

• Ölen kişilerin ardından duyulan acıyı, üzüntüyü dile getirmek için söylenen şiirlerdir.
• Ağıtlar, koşma biçiminde söylendiği gibi türkü biçiminde de söylenebilir.
• Ağıt; Divan edebiyatında “mersiye”, İslamiyet öncesi Türk edebiyatında “sagu” olarak adlandırılır.
• Ağıtlar anonim halk edebiyatı ürünleri arasında da sayılabilir.

Örnek:

Koşma (Ağıt)

Can evimden vurdu felek neyleyim              www.edebiyatvedil.net
Ben ağlarım çelik teller iniler
Ben almadım toprak aldı koynuna
Yarim diyen bülbül diller iniler

Doya doya mah cemalin görmedim
Saçlarını çözüp çözüp örmedim
Bir gececik sefasını sürmedim
Sarmadığım ince beller iniler

Kara olur bu diyarın yoncası
Görülmemiş bu dünyada buncası
Açılmadan kopup düştü goncası
Bahar ağlar açan güller iniler

Gider oldum Avşar ili yoluna
Bakmam gayrı bu diyarın gülüne
Karaları taksın çapar koluna
Yağız atlı nice kullar iniler

Varayım da mezarına varayım
Başucunda el kavuşup durayım
Bıktın mıydı benden deyip sorayım
Mezarına giden yollar iniler

Yürü bire Dadaloğlu’m yürü git
Dertli dertli Çukurova yolun tut
Bunda suçum varsa Hakk’a tövbe et
De ki gayrı bizim iller iniler  (Dadaloğlu)

 

B) Semai

• Aşık edebiyatında hecenin sekizli ölçüsü ile koşma biçiminde düzenlenen ve özel bir ezgi ile söylenen şiirlerdir.
• Semailer birçok bakımdan koşmalara benzer. Aralarındaki temel farklar semailerin 8’li hece ölçüsüyle yazılmaları, koşmaların 11’li hece ölçüsüyle yazılmaları ve semailerin koşmalara göre daha kıvrak bir ezgiyle söylenmeleridir.
• Semailerin 8’li hece ölçüsüyle yazılmalarının dışında aruz ölçüsü kullanılarak yazılanları da vardır.
• Dörtlük sayısı en az 3 olmakla birlikte genellikle 3 ile 5 arasındadır.
• Genellikle doğa, güzellik, ayrılık, kavuşma gibi duygusal ve lirik temaları işlerler.
• Uyak düzeni koşmayla aynıdır:
  
  1. abab / cccb / dddb …
  2. xbxb /cccb / dddb…
  3. aaab /cccb / dddb …
• Semainin son dörtlüğünde şair mahlasını kullanır.
• Karacaoğlan, Erzurumlu Emrah gibi şairler semainin en güzel örneklerini vermişlerdir.

Örnek 1:                                   Örnek 2:

Gönül gurbet ele varma                             Güzel, ne güzel olmuşsun
Ya gelinir ya gelinmez                                 Görülmeyi, görülmeyi
Her güzele meyil verme                             Siyah zülfün halkalanmış
Ya sevilir ya sevilmez                                  Örülmeyi örülmeyi

Yürüktür bizim atımız                                Bahçende gülün dallanmış
Yardan atlattı zâtımız                                 Şeyda bülbülün dillenmiş
Gurbet ilde kıymatımız                              Güzel dudağın ballanmış
Ya bilinir ya bilinmez                                 Öpülmeyi öpülmeyi

Bahçenizde nar ağacı                                 Mendilin yudum, arıttım
Kimi tatlı kimi acı                                        Gülün dalında kuruttum
Gönüldeki dert ilacı                                     İsmin ne idi unuttum
Ya bulunur ya bulunmaz                            Sorulmayı sorulmayı

Deryalarda olur bahri                                 Benim yârim bana küsmüş
Doldur da ver içem zehri                            Zülfünü gerdana dökmüş
Sunam gurbet elin kahrı                            Muhabbeti benden kesmiş
Ya çekilir ya çekilmez                                  Sevilmeyi sevilmeyi

Emrah der ki düştüm dile                          Çağır Karac’oğlan çağır
Bülbül figân eder güle                                 Taş düştüğü yerde ağır
Güzel sevmek bir sarp kale                        Yiğit sevdiğinden soğur
Ya alınır ya alınmaz                                     Sarılmayı sarılmayı

(Erzurumlu Emrah)                                        (Karacaoğlan)

 

C) Varsağı:

• Güney Anadolu bölgesinde yaşayan Varsak Türkleri ozanlarınca söylenen türkülerden gelişmiş âşık edebiyatı nazım biçimidir.
• 8’li hece ölçüsüyle söylenmesi ve uyak düzeni bakımından semaiye benzer. (11 heceli varsağılar da vardır.)
• Semaiden daha değişik bir ezgiyle okunur.
• Varsağılar yiğitçe, mertçe bir üslupla söylenir. Bu da içinde “behey”, “bre”, “hey”, “hey gidi” gibi ünlemlerle sağlanır.
• Dörtlük sayısı genellikle 3 ile 5 arasındadır. Kimi zaman daha fazla da olabilir.
• Şair son dörtlükte mahlasını kullanır.
• Yaygın olarak kullanılmayan bir nazım biçimidir.
• Halk edebiyatımızda varsağı dendiğinde akla gelen ilk isim Karacaoğlan’dır. En çok varsağı söylemiş şairimizdir.

Örnek 1:                                                       Örnek 2:

Behey elâ gözlü dilber                                   Yürü bre Bulgar Dağı
Vaktin geçer demedim mi                            Hemen dağlar sende m’olur
Gözlerin olmus harâmi                                 Yaylalı, sümbüllü yurtlar
Beller keser demedim mi                             Büyük evler sende m’olur

Bak su kaşa, bak şu göze                              Yükseğinde döner kuşlar
Ciğer kebab oldu köze                                   Engininde kervan işler
Yakasız gömlekler bize                                  Kürk giydirir, at bağışlar
Felek biçer demedim mi                               Yiğit beyler sende m’olur

Yüzün bedir kaşın kalem                               Yaylası ufak tepeler
Nasib olup bir dem görem                            Yağar yağmur, kar sepeler
Kime râzılıktır bu âlem                                  Kulakta altın küpeler
Konan göçer demedim mi                             Hemen dilber sende m’olur

Deryalarda gezer gemi                                   Karac’oğlan düz ovalar
Şeker dudağının yemi                                    Şahinin keklik kovalar
Süregör devranı demi                                     İnil inil taş yuvalar
Devran geçer demedim mi                            Koca seller sende m’olur

Karac’oglan, der merd ile                               (Karacaoğlan)
Sözüm yoktur nâ-merd ile
Kahpe felek bu derd ile
Bizi eğer demedim mi

(Karacaoğlan)

 

D) Destan:

• Aktarılması uzun süren olayları veya durumları aktarmak için kullanılan ve  âşıklar arasında oldukça fazla rağbet gören nazım şeklidir.
• Halk şiirindeki en uzun nazım biçimidir. Bazı deatanların dörtlük sayısı 100’ü geçer.
• Destanlar genellikle 11’li hece ölçüsüyle söylenir. 8’li kalıpla yazılan destanlar da vardır.
• Kafiye örgüsü koşmayla aynıdır.
• Destanın son dörtlüğünde şair, mahlasını kullanır.
• Destanlarda konu sınırlaması yoktur. Her türlü konu destan kapsamına girebilir.Genel olarak destanlar su şekilde sınıflandırılabilir:

1.  Savaş Destanları: Bir savaşa tanık olan ya da başkasından dinleyen bir şairin bu olayı anlattığı destanlardır. Bu tür destanlar tarihsel gerçeklere bağlı kaldıkları ölçüde tarihe yardımcı kaynaklardır.

Örnek:

Bosna Destanı

Bosnalı der be hey devletli vezir
Nemse kralının kasdı bizedir
Duydu Bosna askerinin geldiğin
Şüpheniz olmasın fırsat gözetir

…

Ali Paşa der ki çıkalım düze
Hak Taâlâ imdâd eyleye bize
Düşmanla gelelim biz de yüzyüze
İmdâd-ı Hak ile nusrat bizimdir

…

Ahmed bu nusratın şükrün edelim
Duâya meşgul ol sözü nidelim
İnşâ-allah Belgrad’a gidelim
İmdâd-ı Hak ile nusret bizimdir  (Aşık Ahmet)

 

2. Doğal Afetler, Yangın, Salgın Hastalık vb. Olaylarla İlgili Destanlar:

Bu tür destanlarda duygu yoğunluğu fazladır. Başa gelen felaket etkileyici ve acıklı bir dille anlatılır.

Örnek:

Erzincan Destanı

Bıdıkoğlu Destanı
Gelin kardaş müşâvere edelim
Biz de bu gece Kirmasti’ye girelim
Siz dövüşün biz seyrini görelim
Göremem seyrini dir Bıdıkoğlu

Bursa’nın paşası bayrağın açtı
Dayanamadı da geriye kaçtı
Yetiş Beter Ahmet bir günün düştü
Çevir çaydan yanın kır Bıdıkoğlu

Üç beş atlı ileriye seçildi
Saçma kurşun dört yanına saçıldı
Gemilerin yelkenleri açıldı
Bin de adalara geç Bıdıkoğlu

4. Mizahi Destanlar:

Örnek:

Esnaf Destanı
Şair oldum evvel dinle yalanı
Vezn ü mevzun derler bilmem ben anı
Unuttum bildiğim Türkçe lisanı
Arabî Farisî sohbet ederken

Nalbant oldum kırdım nalın çoğunu
Bir katır nalladım dinle oyunu
Meğer acemiymiş bilmem huyunu
Çenemi teptirdim nalın sökerken

Bakkal oldum kapan yaptım yerimi
Yağ tükendi Moskof aldı Kırım’ı
Kayıkç’oldum taktım küreklerimi
Tayfalar kırıldı kürek çekerken

Manav oldum elma armut tez çürür
Cambaz oldum ip üstünde kim yürür
Kasap oldum her gün gözüm kan görür
Yüreğim bayıldı kana bakarken  (Kâmilî)

 

7. Hayvan Destanları: 

Örnek:

Hayvan Destanı

Gel vahş u tuyru beyân edelim
Gör neler halk etmiş Bâri Taâlâ
Her birin ismiyle ayan edelim
Ayn-i ibret ile eyle temâşâ

Zor ü kuvvet düşer aslan şânına
Ancak karakulak varır yanına
Yüce taht kurup fil üstühânına
Demir mıh kakarlar kâr etmez aslâ

Ayıya hor bakma ateştir özü
Gerçek kurdun dahi soğuktur yüzü
Gergedan bir hayvan onun boynuzu
Zehir nuş eyliyen canlara şifâ            (Aşık Ömer)

…

8. Yaş Destanları:

İnsannın doğumundan ölümüne kadar geçirdiği evreleri anlatan destanlardır.

Örnek:

Yaş Destanı

…

Bir buçuk yaşında sürünür gezer                           www.edebiyatvedil.net
İkisinde sütten kesilir bezer
Üç yaşında şirin kelâmın düzer
Dört yaşında merd-i yezdân olur

Beş yaşında olur bülbül misâli
Altısında olur tıfl-ı sultâni
Yedisinde olur mektep mekânı
Sekizinde sünnet ve iskân olur

Dokuzunda durmaz okur Kuran’ı
On yaşında anlar yahşı yamanı
On birinde yazar nüsha divanı
On ikide hilal kaş kemân olur

On üçünde eyler hoş musahabet
On dördünde eder tenhaca sohbet
On beşinde eder hublarla ülfet
On altı yaşında nev-civân olur   (Seyrânî)

…

 

Halk Edebiyatının Genel Özellikleri için TIKLAYINIZ

 

 

www.edebiyatvedil.net