Eş görevli sözcükleri, sözcük öbeklerini özellikle cümleleri bağlamaya yarayan; bunların arasında anlam ve biçim yönünden bağ kuran sözcüklerdir.
Bağlaçların iki görevi vardır:
1. Cümleleri bağlar.
2. Eş görevli sözcükleri, sözcük öbeklerini bağlar.
Bağlaçların Özellikleri
1. Bağlaçlar, tek başlarına kullanılmazlar, cümle içerisinde kullanıldıklarında bir anlam kazanıp sözcükleri veya cümleleri birbirine bağlarlar.
2. Bağlaçlar, edatlarla karıştırılmamalıdır. Edatlar, kendilerinden önceki sözcükle öbekleşerek o ana kadar kurulmamış anlam ilgisini kurar ve edatların anlamları o zaman sezilir. Oysa bağlaçlar, kendilerinden önceki sözcüklerle sonraki sözcükleri birbirine bağlayarak zaten kurulmuş olan anlam bağını güçlendirir.
Örnekler:
- Ali, zengin olduğundan beri bambaşka biri oldu. (edat → başlangıç anlamlı zaman)
- Yorgun ve üzgün görünüyordu işçiler. (bağlaç → zarf görevli sözcükleri bağlama görevinde)
3. Bağlaçlar (“ile” bağlacı hariç) önceki ve sonraki kelimeden ayrı yazılır. Bitişik yazılanlar bağlaç değil, ektir.
4. Bağlaçlar cümleden çıkarıldıklarında cümlenin anlamı bozulmaz ama daralabilir
5. Kimi bağlaçların yerine noktalama işaretleri kullanılabilir.
Başlıca Bağlaçlar
ve, ya, ya da (veya, yahut, veyahut), ayrıca, de (da), dahi, bile, ile, ki, ama, fakat, lâkin, yalnız, ancak, oysa, oysaki (halbuki), meğer, çünkü (zira), demek, üstelik, hatta, yeter ki, yani, madem, yoksa, nitekim, hem…
Bu bağlaçlar görev ve anlamlarına göre çeşitli gruplar altında incelenirler:
Denklik Bağlaçları
Eş görevli sözcükleri ya da cümleleri “denklik, eşitlik” ilgisiyle birbirine bağlar. “Ya da, yahut, veya, veyahut” bağlaçları denklik bağlaçları olarak görev yaparlar.
Örnekler:
- Beni ara yahut arada sırada bana mesaj at. (cümle → bağlaç → cümle: cümleleri bağlamış)
- Ahmet ya da Murtaza sana yardım etsin. (özne→ bağlaç → özne: eş görevli sözcükleri bağlamış)
- Gerçeği söyle veya sonuçlarına katlanırsın.
- Yanıma gel veyahut unut beni.
Sıralama Bağlaçları
Art arda gelen eş görevli sözcükleri ya da cümleleri bağlayan bağlaçlardır. “Ve, ile” bağlaçları sıralama bağlaçları olarak görev yaparlar.
Örnekler:
- Dalgın ve üzüntülü hâlimizden kurtulamadık. (sıfat→ bağlaç → sıfat: eş görevli sözcükleri bağlamış)
- Bu zor bir soruydu ve hemen cevap vermem gerekiyordu. (cümle→ bağlaç → cümle: cümleleri bağlamış)
- İngilizlerle Fransızlar yıllarca birbirleriyle savaştı. (özne→ bağlaç → özne: eş görevli sözcükleri bağlamış)
Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “ile” sözcüğü bağlaç olarak kullanılmamıştır?
A) Gençle yaşlı arasındaki fark gerçekte nedir?
B) Anneyle çocukların arkadaş olması gerekir.
C) Öğretmenlerle öğrenciler salonda toplandı.
D) Kazmayla toprağı kabartıp havalandırdılar.
E) Orkestrayla solist arasında hiçbir uyum yoktu.
Çözüm:
A, B, C ve E’de “ile” sözcüğünün yerine “ve” bağlacını getirebiliyoruz yani “ile” sözcüğü bu cümlelerde bağlaçtır.
D’de ise “kazmayla” sözcüğünde ekleşen “ile” sözcüğü “ve” bağlacıyla yer değiştirememektedir. “Ne ile?” sorusuyla araç anlamlı “edat” olarak kullanılmıştır. Cevap D şıkkıdır.
Karşılaştırma Bağlaçları
Cümleleri ya da söz öbeklerini “eşitlik, karşılaştırma, seçme” gibi anlam ilgileriyle birbirine bağlar. “Ya… ya, hem … hem, ne… ne, ister… ister, gerek… gerek, de… de, ha… ha, kâh… kâh, ise…” bağlaçları karşılaştırma bağlaçları olarak görev yaparlar.
Örnekler:
- Ya bu deveyi güdeceksin ya bu diyardan gideceksin.
- Hem işte hem okulda başarılı olmaya çalışıyordu.
- İster zengin ister fakir olun, çok okumak gerek.
- Gerek güzelliği gerek zekasıyla hepimizi etkilemişti.
- Ha sende kalmış ha bende, ne fark eder?
- “Kâh orada kâh burada; geçti günler, mevsimler.”
- “Ne sabahı göreyim ne sabah görüneyim.
Gündüzler size kalsın, verin karanlıkları”
UYARI: “ne… ne” bağlacı, sözcük ya da cümleleri bağlama görevinin dışında, cümleleri olumsuz yapmaya da yarar. Bir başka deyişle “ne… ne” bağlacıyla kurulmuş cümleler ayrıca olumsuzluk eki alamaz. Bu bağlacın bulunduğu cümlelerde yüklem olumsuz olursa anlatım bozukluğu meydana gelir.
Örnekler:
- Ne seni ne arkadaşlarını burada görmek istemiyorum. (❌ Anlatım bozukluğu)
- Ne seni ne arkadaşlarını burada görmek istiyorum. (✔ Doğru)
Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “ne … ne” bağlaç olarak kullanılmamıştır?
A) Günlerdir bizi ne aradın ne sordun.
B) Ne yavuz ol asıl ne yavaş ol basıl.
C) Acıkan ne olsa yer, acıyan ne olsa söyler.
D) Ne başta dert ne gönülde hasret olsun.
E) Ne kılığını ne konuşma biçimini beğenirim.
Çözüm:
A, B, D ve E’de “ne … ne” bağlacının cümleleri bağladığı ve yükleme olumsuzluk anlamı kattığı görülmektedir.
C’de ise “ne” sözcükleri ya da cümleleri bağlamamaktadır. Bu sözcükler ayrı cümlelerde bağımsız olarak kullanılan adıllardır. Cevap C şıkkıdır.
Karşıtlık Bağlaçları
Cümleleri ve sözcükleri karşıtlık anlamı katarak bağlayan sözcüklerdir. Bu bağlaçlar eş anlamlı olduğundan birbirinin yerine kullanılabilir. “Ama, fakat, ancak, yalnız, oysa, ne var ki, halbuki, lâkin…” bağlaçları karşıtlık bağlaçları olarak görev yaparlar.
Örnekler:
- Zeki fakat tembel bir öğrenciydi Mahmut.
- Sizinle gelirim ancak erken döneceğim.
- Çok zengin ne var ki çok da cimridir bizim patron.
- Yine erkenden gitmiş halbuki bugün tatil.
- Sana para vereceğim lakin idareli harcamalısın.
Ama (Fakat, lakin, yalnız, ancak)
En sık kullanılan karşıtlık bağlaçlarındandır.
Örnekler:
- Sana bir sır vereceğim ama aramızda kalacak. (Karşıt anlamlı cümlelerde kimi kez koşul ilgisi sağlar.)
- Öğretmenlerini dinlemedi ama bunun acısını çok çekti sonra. (Cümleler arasında neden-sonuç ilgisi sağlar.)
- Onu hiç ama hiç unutmadım. (Kimi kez anlamı pekiştirir.)
- Çok ünlü oldu. Ama doğrusu hiç kibirlenmedi. (Başında kullanıldığı cümlede öncekilerin açıklayıcısı durumundadır.)
- Sözünü tuttuğu zamanlar da vardı ama. (Dikkat çekmek, uyarmak için kimi zaman cümlenin sonunda kullanılır.)
Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “ama” bağlacı farklı görevde kullanılmıştır?
A) Güneşli ama soğuk bir kış günü yollara düşmüştük.
B) Durum onu ilgilendirmezdi ama merak etmişti işte.
C) Sanatçının sesi güzeldi ama biraz ince değil miydi?
D) Bugünleri atlatabilirsin ama gelecek nasıl olacak peki?
E) Derslerime çalıştım diyorsun ama karnendeki notlar ne?
Çözüm:
B, C, D ve E’de “ama” bağlacı cümleleri bağlamıştır.
A’da ise eş görevli sözcükleri (güneşli [sıfat] ama soğuk [sıfat] bir kış günü) bağlamıştır. Cevap A şıkkıdır.
Neden – Sonuç Bağlaçları
Cümleleri “neden-sonuç” ilgisiyle bağlar. “Çünkü, zira, madem, mademki, bu nedenle, bu yüzden…” bağlaçları, neden – sonuç bağlaçları olarak görev yaparlar.
Örnekler:
- Sizinle gelemeyeceğim çünkü evden izin alamadım.
- Sabah kalkamadım bu nedenle derse geç kaldım.
- Madem konuşmak istemiyorsun, konuşma o zaman.
- Bu yüzden her aşk bir kaybediştir aslında.
- Mademki çok seviyorsun, bunu ona söylemelisin.
Özet Bağlaçları
Cümleleri “açıklama ya da özetleme” işlevleri ile bağlar. “Yani, meğer, o hâlde, kısaca, demek ki, demek oluyor ki…” bağlaçları, özet bağlaçları olarak görev yaparlar.
Örnekler:
- Meğer ne kadar yanılmışım onun hakkında.
- Komedide amaç sadece güldürmek olmamalıdır yani komedi insanları eğitmelidir de.
- Her şey hazır diyorsun o hâlde işler yolunda demektir.
- Işıklar yanıyor demek ki şu an evde.
- Ayşe üzgün, diyorsun demek oluyor ki çok sınavı iyi geçmemiş.
Pekiştirme Bağlaçları
Kendisinden sonra gelen yargıyı “fazla olarak” anlamıyla önceki cümleye bağlar. “Üstelik, hatta, hem de, de, ki, bile, dahi” bağlaçları, pekiştirme bağlaçları olarak görev yaparlar.
Örnekler:
- Hiç kitap okumuyorsun üstelik derslerin de kötü.
- Pastayı çok beğendi hatta iki dilim yedi.
- Hem ben son kozumu oynamadım daha.
- Sen de çok iyi biliyorsun ki bu sefer ben haklıyım.
- Bu oyunu öğrensen bile benim kadar iyi oynayamazsın.
- En yakın dostu dahi gerçek yüzünü gördü.
De Bağlacı
En sık kullanılan bağlaçlardandır. Cümleye “eşitlik, gibilik, açıklama, neden-sonuç, abartma, pekiştirme, birliktelik, küçümseme, sitem, şaşma, uyarı, inatlaşma” gibi çok çeşitli anlamlar katar, bazen de “ama, fakat” anlamında kullanılabilir.
Örnekler:
- Ödevlerimi bitireyim de dizi izleyeyim. (Eylemler arasında sıralama oluşturur.)
- Kim bilir ne duydu da koşup geldi. (Cümleler arasında neden-sonuç ilgisi sağlar.)
- Ali de Ahmet de bizimle gelecekmiş. (Katılma, katma anlamı verir.)
- Cesaretin varsa gel de al, geleceğin varsa göreceğin de var. (Korkutma anlamı katar.)
- Sinemaya gitmedik de yemeğe gittik. (Biri diğerine tercih edilen yargıları bağlar.)
- Adam olmuş da bizi beğenmiyor. (Küçümseme anlamı katar.)
- Buralara kadar geliyorsun da bize uğramıyorsun. (Sitem, yakınma anlamı katar.)
- Nasıl olur da görmezsin önünden geçen arabayı. (Şaşma anlamı katar.)
- Bütün sokağı dolaştım da sizin evi bulamadım. (“Ama, fakat” anlamında karşıt yargıları bağlar.)
- Gelmem de gelmem diye tutturdu. (Direnme, inat anlamı katar.)
UYARI: “da, de” bağlacıyla bulunma durumu eki olan “-da, -de, -ta, -te” ekini birbiriyle karıştırmamak gerekir. Cümleden “de”yi çıkarıp okuduğumuzda cümlenin anlamı az da olsa daralıyor ama bozulmuyorsa bu “de” bağlaçtır ve ayrı yazılır. Eğer cümlenin anlamı bozuluyorsa, bu “de” ektir ve kelimeye bitişik yazılır.
Örnekler:
» Bu dükkanda kitap da satılıyormuş. (Bağlaç)
(Bu dükkanda kitap satılıyormuş.)
» Ödevimi evde unutmuşum. (Bulunma durumu eki)
(“Ödevimi ev unutmuşum.” dersek cümle bozulmuş olur.)
Ki Bağlacı
Yine en sık kullanılan bağlaçlardandır. Cümleye “neden – sonuç, açıklama, şart, şaşma, o anda, pekiştirme” gibi çok çeşitli anlam ilgileri katar.
Örnekler:
- Pandemi sürecinde anladım ki sağlık her şeyin başıymış. (Anlamca ilgili iki cümleyi birbirine bağlar.)
- Öyle insanlarla dost ol ki sana doğru yolu göstersin. (Anlamca ilgili iki cümleyi açıklama ilgisiyle bağlar.)
- Gece çok ağlamış ki gözleri kan çanağına dönmüş. (Neden-sonuç ilgisi kurar.)
- Sevgi göstereceksin ki sevilesin. (Koşul ilgisi sağlar.)
- Öyle kaba insanlar ki tartışmayı bilmezler. (Özneyi vurgulamak için kullanılır.)
- Bu hayatta bir gün bile mutlu olmadım ki… (Cümle sonlarında yakınma ya da kınama anlamı verir.)
- Dediklerimi anlamış mıdır ki? (Sorulu cümlelerin sonunda kuşku, kaygı belirtir.)
- Bir uyandım ki öğlen olmuş! (Şaşkınlık anlamı sağlar.)
- O kadar zeki, o kadar çalışkan, öyle kibar ki insanın bağrına basası geliyor. (“Öyle, o kadar” sözcüklerinden sonra gelirse cümleye aşırılık anlamı katar.)
- Sen hiç yemek yememişsin ki… (Cümle sonunda kullanıldığında eksiltili cümle oluşturur.)
UYARI “Ki” bağlacının, sıfat yapan “–ki” eki ile, ilgi zamiri olan “–ki” ile karıştırılmaması gerekir. Bağlaç olan “ki” kendinden önceki ve sonraki kelimelerden her zaman ayrı yazılır. Diğerleri ektir ve kelimeye bitişik yazılır.
Bağlaç olan “ki”yi diğerleriyle karıştırmamak için pratik bir yöntem olarak, “ki”den sonra “-ler” ekini getiririz, bu ek uygun olmazsa oradaki “ki”nin bağlaç olduğunu anlarız. Ayrıca yine pratik bir yöntem olarak, “ki”yi cümleden çıkartırız, cümlenin yapısında önemli bir bozulma olmazsa bu “ki”nin bağlaç olduğunu anlarız.
Örnekler:
» Sen ki benim için her şeyden değerlisin. (Sen benim için her şeyden değerlisin.)
» Artık anlıyorum ki boşuna uğraşmışım. (Artık anlıyorum boşuna uğraşmışım.)
Görüldüğü gibi bağlaç olan “ki” cümleden çıkartıldığında cümlenin anlamında bir daralma olsa da yapısında ciddi bir bozukluk olmuyor, ayrıca bunlardan sonra “–ler” eki getirildiğinde (sen kiler, anlıyorum kiler) uygun olmuyor. Öyleyse bu “ki” bir bağlaçtır ve daima ayrı yazılır.
Örnek Soru:
“(I) Kitabımda gençliğin ruhsal gelişimini, eğilimini, aileyle toplum ilişkilerini ele aldım. (II) Sık görülen ruhsal sorunları örneklerle açıkladım. (III) Arkadaşlık ilişkilerinin önemini vurguladım. (IV) Gençlerle barış içinde yaşamanın yolunu, yöntemlerini tartıştım. (V) ‘Aile’ adlı kitabımı tamamlayıcı nitelikte olan bu kitabın iyi anlaşılması için birincinin de okunmasında yarar görüyorum.”
Numaralandırılmış cümlelerin hangilerinde bağlaç kullanılmıştır?
A) I. ve II
B) III. ve IV.
C) II. ve III.
D) IV. ve V.
E) l. ve V.
Çözüm:
I. cümlede “aileyle toplum ilişkilerini” söz öbeğinde “ile” tamlayanları bağlama görevinde “ve” anlamında kullanılmıştır, dolayısıyla bağlaçtır. V. cümlede “de” pekiştirme bağlacı kullanılmış. Cevap E şıkkıdır.
