DİLİN İŞLEVLERİ

Kullanılan dilin işlevi insanın dili kullanma amacına göre değişiklik gösterir. Askerlerine düşmana saldırmaları yönünde emir veren bir komutanla bir sınıfta öğrencilerine ders anlatan bir öğretmen dili aynı işlevde kullanmaz. Çünkü İletilerin amaçları birbirinden farklıdır.

Dilin yaygın olarak kabul edilen altı işlevi vardır. Bu işlevler şunlardır:

Göndergesel İşlev (Göndericilik İşlevi)
Alıcıyı Harekete Geçirme İşlevi
Heyecana Bağlı İşlev (Heyecan Bildirme İşlevi)
Kanalı Kontrol İşlevi
Dil ötesi İşlevi
Sanatsal (Şiirsel) İşlev

1.Göndergesel İşlev (Göndericilik İşlevi):

Bu işlevde temel amaç bilgi vermektir. İleti, dilin göndergeyi olduğu gibi ifade etmesi amacıyla oluşturulmuştur. Bu işlev daha çok nesnel anlatılarda, öğretici metinlerde, ders kitaplarında, ansiklopedilerde, bilimsel eserlerde, kısa not ve özetlerde karşımıza çıkar.

ÖRNEK: “ Anıtkabir, Türk Kurtuluş Savaşı’nın ve inkılaplarının önderi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün, Ankara Anıttepe’de bulunan anıt mezarıdır. ”

2.Alıcıyı Harekete Geçirme İşlevi:

Bu işlevde ileti adından da anlaşılabileceği gibi alıcıyı harekete geçirmek üzere düzenlenmiştir. Bu işlevde amaç, alıcıda bir tepki ve davranış değişikliği oluşturmaktır. İleti, bir çeşit çağrı işlevi görür. Propaganda yapmak amaçlı siyasi söylevlerde, reklâm metinlerinde, genelgelerde, el ilanlarında genellikle dilin bu işlevi kullanılır.

ÖRNEK: “Lütfen sessiz olun.” , “Ellerini yıka ve sofraya gel.”

3.Heyecana Bağlı İşlev (Heyecan Bildirme İşlevi):

Bu işlevde duygular, heyecanlar söz konusudur. Gönderici (kaynak), iletisini korkularını, sevinç ve üzüntülerini, heyecanlarını kısaca duygularını dile getirmek amacıyla oluşturur, kendi iletisine karşı tutum ve davranışını belirtir. Bu işlev özel mektuplarda, lirik şiirlerde, eleştiri yazılarında, söylevlerde sıklıkla kullanılır.

ÖRNEK: “Bunlar ne kadar da güzel çiçekler böyle.” , “Başına gelenleri duyunca gerçekten çok üzüldüm.”

4.Kanalı kontrol işlevi:

İletişim sırasında ileti (mesaj), kanalın iletiyi göndermeye uygun olup olmadığını öğrenmek amacıyla oluşturulmuşsa dil, kanalı kontrol işlevinde kullanılmıştır. Bu işlevde, iletişim kanallarını denetleme amacı güdülür.

Bir ileti, kanalın iletiyi iletmeye uygun olup olmadığını öğrenmek amacıyla düzenlenmişse dil, kanalı kontrol işlevinde kullanılmıştır. Gönderici ile alıcı arasında iletişiminkurulmasını, sürdürülmesini ya da kesilmesini sağlayan bu işlevde iletinin içeriğinden çok iletişimindevam ettirilmesi olgusu ağır basar. Törenlerde, uzun söylevlerde, aile yakınları ya da sevgililer arasındaki konuşmalarda; dilin kanalı kontrol işlevini yansıtan iletiler sıkça kullanılır.

ÖRNEK: “Beni anlıyorsunuz değil mi?” , “Arka sıradakiler, yazdıklarımı okuyabiliyor musunuz?”

5.Dil Ötesi İşlevi:

Bir ileti (mesaj) dille ilgili bilgi vermek amacıyla oluşturulmuşsa o iletide dil, dil ötesi işlevde kullanılmıştır. Dilin dil ötesi işlevinde iletiler, dili açıklamak, dille ilgili bilgi vermek için oluşturulur.

ÖRNEK: “Zarflar veya belirteçler; bir fiilin, fiilimsinin, sıfatın veya başka bir zarfın anlamını yer, zaman, durum ve miktar bakımından niteleyen sözcüklerdir. ”

6.Sanatsal (Şiirsel) İşlev:

İletinin (mesajın) iletisi kendinde ise dil şiirsel işlevde kullanılmış demektir. İleti, bir anlam aktarmaktan çok, karşı tarafta farklı çağrışımlar uyandırır. İmgesellik esastır. Burada sanata özgü gerçeklik söz konusudur. Örneğin, dilin şiirsel işlevde kullandığı en yaygın metinler olan şiirlerde şiirin amacı, o şiirin kendisidir. Edebî sanatlardan, mecaz anlamlı ve çağrışımlı sözcüklerden yararlanılarak imgeler oluşturulur, sözcükler daha farklı anlamlarda kullanılır. Dilin bu işleviyle, daha çok, edebî metinlerde karşılaşılır.

ÖRNEK:

Başka türlü bir şey benim istediğim,
Ne ağaca benzer ne de buluta benzer;
Burası gibi değil gideceğim memleket,
Denizi ayrı deniz, havası ayrı hava;
Nerde gördüklerim, nerde o beklediğim kız
Rengi başka, tadı başka.

Can Yücel

www.edebiyatvedil.net