DİVAN EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ (ŞEKİLLERİ)

Nazım Biçimi (Şekli): En basit ifadesiyle nazım biçimi şiirin dış görünüşüdür. Uyakların sıralanış düzeni, dizelerin kümeleniş biçimi, ölçü gibi şekille ilgili kurallar nazım biçimini belirler.

Nazım Birimi: Manzum yazıda belli sayıda dizenin oluşturduğu birliktir. Temel birim dize /mısradır. Ancak dize tek başına değil ikili, üçlü, dörtlü… birlikler halinde kullanılır. Geleneksel Türk halk şiirinde temel nazım birimi dörtlük, Divan şiirinde ise beyittir.

Nazım Türü: Nazım türleri daha çok şiirin konusu ile ilgilidir. Şiirde işlenen konu ve tema nazım türünü belirler.

NAZIM BİRİMİ BEYİT OLAN NAZIM ŞEKİLLERİ

1.Gazel:

• Konusu aşk, içki, eğlence, kadın güzellikleri vb. olan Divan şiiri nazım biçimidir. Gazellerde bu temaların yanında zamandan yakınma, felsefi ve didaktik düşüncelerle din ve tasavvuf konuları da işlenebilir.
• Gazeller lirik bir şiir çeşididir. Aruzun her kalıbıyla yazılabilir.
• Beyit sayısı 5 – 15 arasında değişir. (Beyit sayısı 15’ten fazla olan gazeller de vardır. Bunlara müyezzel ya da mutavvel gazel denir.
• Sonu getirilmemiş ya da beyit sayısı 5’in altında olan gazellere nâtamam gazel denir.)
• Gazellerin uyak düzeni aa/ba/ca/da… biçimindedir.
• İlk beytine matlâ, son beytine maktâ denir. Matladan sonraki beyte hüsn-i matla; maktadan önceki beyte hüsn-i makta denir.
• Şairin mahlası maktâ beytinde geçer.
• Gazellerin en güzel beyti, beytü’l gazel ya da şah beyit olarak adlandırılır.         www.edebiyatvedil.net
• Konu yönünden halk şiirindeki koşmalara benzer.
• Genellikle gazallerin beyitleri arasında konu bütünlüğü yoktur. Nadiren bazı gazellerde konu bütünlüğü görülür. Bu tür gazeller yek-âhenk gazel denir.
• Beyitleri arasında hem konu bütünlüğü olan hem de bütün beyitleri aynı güzellikte olan gazellere yek-âvâz gazel denir.
• Kimi gazeller dize sonlarındaki uyaklarının haricinde bir de dize ortasında iç uyak oluşturularak yazılır. Bu tür gazellere musammat gazel Beyitler bu iç uyaklardan ayrılıp alt alta dörtlükler halinde yazılırsa aaab/cccb/dddb… biçiminde uyaklı kıtalar meydana gelir.
• Gazellerin özel adları yoktur. Çoğunlukla redifleriyle adlandırılırlar.
• Fuzuli, Bâki, Nâili, Şeyhülislam Yahyâ, Nedim gibi şairler Divan Edebiyatı’nın en meşhur gazel şairleridir.

2.Müstezat

• Müstezat; artmış, çoğalmış anlamına gelir.
• Nazım biçimi olarak müstezat bir gazelin her bir dizesinin altına kullanılan ölçüye bağlı kalarak kısa bir dize eklenmesiyle
• oluşturulur.Yani müstezat uzun ve kısa dizelerin alt alta gelmesiyle oluşturulan özel bir gazel türüdür.
• Kısa dizelere ziyade (artmış, fazla) denir.
• Uzun ve kısa dizeler arasında anlamsal bir bağ vardır.
• Uzun dizeler gazeller gibi uyaklanır. Kısa dizelerse ya kendi aralarında ya da uzun dizelerle uyaklı olurlar.
• Müstezat, Divan Edebiyatı’nda sıklıkla kullanılmamıştır.

3.Kaside

• Arapça “kasd (amaç)” kökünden gelen kaside belli bir amaç doğrultusunda söylenen şiir anlamına gelir. Divan şiirinde çok önemli bir yere sahip olan kasideler birini övmek ya da yermek amacıyla yazılan şiirlerdir.
• Aruz ölçüsünün değişik kalıplarıyla yazılabilir.
• Kasideler en az 15 en çok 99 beyit arasında yazılır. Ama genellikle 33 – 99 beyit arasında değişen beyit sayısına sahiptir.
• Uyak düzenle gazelle aynı, aa/ba/ca/da/… şeklindedir.
• Gazelde olduğu gibi ilk beyte matla, son beyte makta, şairin adının geçtiği beyte taç beyit adı verilir.
• Kasidenin en güzel beytine beytü’l kasid adı verilir.
• Tam bir kasidede şu bölümler yer alır:
  Nesib ya da Teşbib: Kasidenin başlangıç bölümü sayılabilecek bu bölümde konuyla doğrudan ilgisi olmayan bazı şeylerin (bahar, kış, bir doğa manzarası, bir yerin görünüşü, bayram zamanı…) betimlemesi yapılır ya da belirlenen bir tema üzerinde durulur.
  Girizgah: Tek beyitten oluşan bu bölümde asıl konuya (methe) giriş yapılır.
  Methiye: Kasidenin asıl amacı olan övgü bölümüdür. Allah’ı, Peygamber’i, padişahı ya da önde gelen kişilerin övüldüğü bölümdür. Abartılar içerir.
  Fahriye: Şairin kendisini övdüğüve diğer şairlerden üstün olduğunu ortaya koyduğu bölümdür.
  Tegazzül: Söze canlılık katmak amacıyla kasidenin ölçüsüne uygun olarak yazılan ve araya sıkıştırılan gazeldir. (Kimi kasidelerde bu bölüm olmayabilir.)
  Dua: Bu bölümde şair Allah’tan övdüğü kişi için mutluluk, uzun ömür, sağlık ve başarı diler. Kendisi de kasidesini başarıyla tamamlamasına olanak tanıdığı için Allah’a şükranlarını sunar.
• Kasidelerin özel bir adı yoktur. Adlandırmaları; nesib bölümünde işlenen temaya ya da rediflerine göre yapılır.
• Bazen kasidenin beyitleri dize ortalarından uyaklı olur. Bu tür kasidelere musammat kaside
• Bâki, Fuzuli, Nef’i, Ahmet Paşa, Nedim gibi şairler kaside nazım biçiminin en meşhur sanatçıları arasında yer alır.
• Konularına göre kaside türleri şunlardır.
  Tevhit: Allah’ın birliğini anlatan kasidelerdir.
  Münacât: Allah’a yapılan yalvarış ve yakarışları anlatan kasidelerdir.
  Naat: Hz. Muhammed’i övmek için yazılan kasidelerdir.
  Mersiye: Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan acıyı ve üzüntüyü anlatmak amacıyla yazılan kasidelerdir. (Bu türün İslamiyet öncesi Türk Edebiyatı’ndaki karşılığı sagu, Halk Edebiyatı’ndaki karşılığı ise ağıttır.)
  Methiye: Bir kimseyi övmek (methetmek) amacıyla yazılan kasidelerdir.
  Hicviye: Bir kimseyi yermek (hicvetmek) amacıyla yazılan kasidelerdir.
  Fahriye: Şairlerin kendilerini övmek amacıyla yazdığı kasidelerdir.
• Kasideler genellikle de nesib bölümünde işledikleri temalara göre adlandırılır. Padişahın tahta çıkışı için yazılan kasidelere cûlûsiye, bir şehrin güzelliklerini anlatanlara şehrengiz, düğün törenlerini anlatanlara sûriyye, bahar aylarını anlatanlara bahariyye, kış mevsimini anlatanlara şitâiye, yaz eğlencelşerini anlatanlara sayfiyye veya temmuziyye, ramazan ayının güzelliklerini ve erdemlerini anlatanlara ramazaniyye, bayramı konu alanlara ıydiyye veya bayramiyye, yeni yapılan bir bina için yazılanlara dariyye, bir ülkenin veya kalenin fethi üzerine yazılan kasidelere fethiyye, barış üzerine yazılanlara sulhiyye, at betimlemeleri yapılanlara rahşiyye, nevruz dolayısıyla yazılanlara nevruziyye adı verilir.

4.Mesnevi

• Mesnevi, İran Edebiyatı’ndan geçmiş bir nazım biçimidir.                                 www.edebiyatvedil.net
• Divan Edebiyatı’nın en uzun nazım biçimidir. Beyit sayısı sınırsızdır.
• Her beyti kendi arasında (aa/bb/cc/dd/ee/…) uyaklıdır. (Beyitlerin kendi arasında uyaklı olanlarına musarra)
• Aruz ölçüsünün kısa kalıplarıyla yazılır.
• Mesneviler olay anlatımına dayalı bir nazım biçimidir. Klasik Türk Edebiyatı’nda roman ve hikayenin işlevini görmüştür.
• Bir şairin beş mesneviden oluşan eserler bütününe hamse denir. Hamse sahibi olmak bir şair için gurur duyulacak bir durumdur.
• Hamse sahibi olan şairlerin başlıcaları şunlardır: Ali Şir Nevaî, Nev’izade Atayî, Taşlıcalı Yahya, Hamdullah Hamdi, Lamiî, Behiştî, Nergisî
• Türk Edebiyatı’nın ilk mesnevisi Yusuf Has Hacip’in yazdığı Kutadgu Bilig’dir.
• Mesnevi nazım biçimiyle yazılan eserler şu şekilde sınıflandırılabilir:
  Savaş ve kahramanlık konularını işleyenler: İskendernâme (Ahmedî)
  Aşk temasını işleyenler: Leyla vü Mecnun, Vamık u Azra, Hüsrev ü Şirin
  Didaktik – ahlaki içerikli mesneviler: Hayriyye (Nâbî)
  Dini – tasavvufi içerikli mesneviler: Mevlid (Süleyman Çelebi), Hüsn ü Aşk (Şeyh Galip)
  Mizahî – hiciv içerikli mesnevi: Harnâme (Şeyhî)
  Eğlence ve düğünleri anlatan mesneviler: Surnâme (Vehbî)
  Şehir güzelliklerini anlatan mesneviler: Şehrengiz-i Bursa (Lamiî)

5.Kıt’a:

• En az iki en çok on iki beyitten oluşur. Dört beyitten fazla olan kıt’alara kıt’a-i kebire (büyük kıta)
• Matla ve makta beyitleri olmayan gazele benzer.
• Uyak düzeni ab/cb/db/eb/… şeklindedir.
• Aruzun her kalıbıyla yazılabilir.
• Şairler genellikle kıt’a nazım şeklinde mahlaslarını kullanmazlar.
• Felsefi ve sosyal düşünceler, hicivler kıt’a nazım biçimiyle işlenebilir.
• Beyitler arasında genellikle anlam bütünlüğü vardır.

NAZIM BİRİMİ BENT OLAN NAZIM ŞEKİLLERİ

Tek Bentten Oluşanlar

1.Rubai

• Edebiyatımıza İran Edebiyatı’ndan geçen, tek bir dörtlükten oluşan nazım biçimidir.
• Uyak düzeni aaba biçimindedir ama dört dizesi birbiriyle uyaklı (aaaa) olan rubailer de vardır.
• Rubailer, özel aruz kalıplarıyla yazılır. Bu kalıplar 24 tanedir.
• Dizeler arasında anlam bütünlüğü bulunur.
• Rubailerde daha çok felsefi konular, dünya görüşleri, hikmetli düşünceler, aşk, şarap, din gibi konular işlenir.
• Rubai nazım biçiminin en büyük temsilcisi İranlı Ömer Hayyam’dır.
• Türk Edebiyatı’nda rubai yazmayı meslek haline getirmiş sanatçımız 17. yüzyıl şairlerinden Azmizade Haleti’dir.
• Cumhuriyet döneminde Yahya Kemal Beyatlı, Arif Nihat Asya rubai alanında tanınmış şairlerimizdendir.

2.Tuyuğ

• Divan Edebiyatı’na Türklerin kazandırdığı bir nazım biçimidir.
• Tek bir dörtlükten oluşur.
• Uyak düzeni rubaiye benzer (aaba) . Dört dizesi birbiriyle uyaklı (aaaa) olan tuyuğlar da vardır.
• Rubai ile aynı konuları işler.
• Tuyuğlar aruzun sadece fâ’ilâtün / fâ’ilâtün / fâ’ilün kalıbıyla yazılır.
• Edebiyatımızda Kadı Burhanettin tuyuğ şairi olarak tanınmıştır. Ali Şir Nevai ve Nesimi de rubai alanında tanınmış şairlerimizdendir.

Çok Bentten Oluşanlar

1.Terkîb-i Bent

• Bentlerle kurulan bir nazım biçimidir. Bu bentler beyitler halinde sıralanır.
• Bent sayısı 5 – 15 arasında değişir.
• Bentleri oluşturan beyitlerin dizeleri gazeldeki gibi uyaklanır.
• Her bendin sonunda bulunan ve diğer bentle bağlantı kuran beyte vasıta beyti veya bendiye adı verilir.
• Terkib-i bentte vasıta beyti her bendin sonunda değişir ve mutlaka kendi içinde uyaklı olur.
• Vasıta beytinin üstündeki beyitlere terkibhâne Her bend, terkibhane ve vasıta beyiti olarak iki bölüme ayrılır.
• Felsefi ve sosyal düşünceler, zamandan şikâyet, toplumun bozuk yönleri, mersiyeler; terkib-i bend şeklinde işlenebilir.
• Bâkî’nin meşhur Kanûnî Mersiyesi, terkib-i bend biçiminde yazılmıştır.
• Bağdatlı Ruhi ve Ziya Paşa bu nazım biçiminin en usta şairlerindendir.

2.Terci-i Bent

• Biçim yönünden terkib-i bende benzer.
• erkib-i bentte vasıta beyti her bendin sonunda değişirken terci-i bentte vasıta beyti aynı kalır.
• Terci-i bentte daha çok dini konular işlenir. Allah’ın varlığı ve kudreti, kainatın sonsuzluğu, insanın bu kudret ve sonsuzluk
• karşısındaki durumu ve hayattaki zıtlıklar konu edilir.

3.Murabba

• Dört dizelik bentlerden oluşur.
• Bent sayısı genellikle 4 ile 8 arasındadır.
• Halk Edebiyatı’nın etkisiyle oluşmuştur.
• Murabbanın uyak düzeni aaaa/bbba/ccca/…. şeklindedir.
• Her bendin son dizesinin tekrarlandığı murabbalar da vardır. Bunlara murabba-i mütekerrir (tekrarlanan murabba) denir.
• Murabbalar her konuda yazılabilir. Ama dini ve didaktik konularla övgü, yergi ve felsefi konularda murabba daha çok yazılmıştır.
• Bir gazelin beyitlerinin üstüne başka bir şair tarafından aynı ölçü ve uyakta ikişer dize eklenerek yazılan murabbaya “terbi”

3.Şarkı

• Genellikle aşk, içki, eğlence konularında yazılan ve dörder dizelik bentlerden oluşan divan şiiri nazım biçimidir.
• Kuruluşu ve uyak düzeni bakımından murabbaya benzer. (aaaa/bbba/ccca/….)
• Birinci dörtlükte 2. ve 4. dize, diğer dörtlüklerde ise 4. dize aynen tekrar eder. Bu dizelere nakarat denir.
• Şarkılar çoğunlukla bestelenmek amacıyla yazılır.
• Şarkı nazım biçimi Türklerin divan edebiyatına kazandırdığı bir nazım biçimidir. Tuyuğ gibi Türk edebiyatına özgüdür.
• Divan edebiyatının ilk şarkı yazarı Nâilî-i Kadim’dir. Şarkının en ünlü ismi ise Nedim’dir. Enderunlu Vasıf da şarkı türünün önemli isimlerindendir. Cumhuriyet Dönemi’nde Yahya Kemal’in şarkıları vardır.
• Şarkılarda günlük dile ait söyleyişler ve halk deyişleri vardır.
• Halk Edebiyatı’ndaki türkü ve koşmadan yararlanılarak oluşturulmuştur.        www.edebiyatvedil.net

4.Muhammes

• Beş dizelik bentler halinde söylenen Divan Edebiyatı nazım biçimidir.
• Muhammesler her konuda yazılabilir.
• Bent sayısı 4 – 8 arasında değişir.
• Uyak düzeni aaaaa/bbbba/cccca/… şeklindedir.
• Aruz ölçüsüyle yazılır.
• Son dize her bendin sonunda tekrarlanıyorsa buna muhammes-i mütekerrir (tekrarlanan muhammes) denir.
• Son dizeler sadece uyak bakımından uyuşuyorsa buna muhammes-i müzdevic (kafiyelenen muhammes) denir.
• Bir gazelin her beytinin üstüne üçer dize eklenmesiyle oluşturulan muhammese tahmis denir
• Bir gazelin her beytinin dizelerinin arasına üçer dize eklenmesiyle oluşturulan muhammese taştir denir
• İlk bendinin son dizesi diğer dizeleriyle uyaklı olmayan muhammese tardiye (aaaab/ccccb/ddddb/…) adı verilir.

5.Müseddes

• Her bendi altı dizeden oluşan nazım biçimidir.

6.Müsebbâ

• Her bendi yedi dizeden oluşan nazım biçimidir.

7.Müsemmen

• Her bendi sekiz dizeden oluşan nazım biçimidir.

8.Mütessâ

• Her bendi dokuz dizeden oluşan nazım biçimidir.

9.Muaşşer

• Her bendi on dizeden oluşan nazım biçimidir.

www.edebiyatvedil.net