Bir ismin karşıladığı kavramı aitlik ilgisi açısından daha açık, daha ayrıntılı verebilmek için o ismin başka bir isimle oluşturduğu söz öbeğine “isim (ad) tamlaması” denir.
Tamlamalarda iki öge vardır: tamlayan (tümleyen) ve tamlanan (tümlenen).
Ana öge (tamlanan) durumundaki ismi açıklayan sözcüklere “tamlanan” denir. Tamlayan, tamlamanın yardımcı öğesidir.
1. Söz dizimsel açıdan bakıldığında genel kural olarak tamlayan, tamlanandan önce gelir:
| Tamlayan (Yardımcı Öge) | Tamlanan (Ana Öge) |
| annemin | elleri |
| oyun | konsolu |
| senin | seçimin |
| okuma | tutkusu |
2. Tamlayan “-in” (-ın/-un/-ün) ekini alır.
Örnekler:
- günün çorbası
- sevginin gücü
3. 1. kişi zamirleri (ben, biz), tamlayan durumunda “-im” ekini alır.
Örnekler:
- benim düşüncem
- bizim okulumuz
4. Tamlanan “-i” (-ı/-u/-ü) ekini alır
Örnekler:
- Ayşe’nin evi
- ders kitabı
5. Tamlayanı kişi zamiri olan tamlamalarda, tamlanan ekleri şöyledir:
Örnekler:
- benim ev-im
- senin ev in
- onun ev-i
- bizim ev-imiz
- sizin ev-iniz
- onların ev-leri
6. Tamlamalarda ünlüyle biten tamlayanda kaynaştırma ünsüzü “n“, tamlananda kaynaştırma ünsüzü “s” dir.
Örnekler:
- kedi-n-in pati-s-i
- bina-n-ın boya-s-ı
UYARI: “su ve ne” sözcüklerinin tamlayan olduğu durumlarda kaynaştırma ünsüzü “y” kullanılabilir.
Örnekler:
- su-y-un dibi
- ne-y-in nesi
İsmin bir başka isimle kurduğu birlik üç çeşittir:
1. Belirtili isim tamlaması
2. Belirtisiz isim tamlaması
3. Zincirleme isim tamlaması
1. Belirtili İsim Tamlaması
Hem tamlayanın hem tamlananın tamlama eki alarak öbek oluşturmasına “belirtili ad tamlaması” denir.
Belirtili isim tamlaması ⇒ tamlayan + ilgi eki | tamlanan + iyelik eki
masanın üstü
Bu örnekte “masa” sözcüğü tamlayan (ilgi) eki ve “üst” sözcüğü de tamlanan (iyelik) ekini alarak isim tamlaması oluşturmuştur. İsim tamlamasını oluşturan iki sözcük de ek aldığı için bu tamlama belirtili isim tamlamasıdır.
| Tamlayan | Tamlanan |
|---|---|
| sınıfın | kapısı |
| Ayşe’nin | kedisi |
| benim | evim |
| bilgisayarın | ekranı |
| annemin | yemekleri |
Not: Belirtili isim tamlamalarında, tamlanana sorduğumuz “kimin, neyin?” sorularıyla tamlayanı bulabiliriz.
| Tamlayan | Tamlanan | |
|---|---|---|
| Ali’nin | arabası | kimin arabası? → Ali’nin |
| elbisenin | fiyatı | neyin fiyatı? → elbisenin |
| onun | sesi | kimin sesi? → onun |
Belirtili Ad Tamlamalarının Biçim Özellikleri
1. Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir
Örnekler:
- Hiç bitmedi dertleri insanın.
cümlesinde “insanın dertleri” belirtili isim tamlamasıdır. Fakat bu cümlede tamlayan ile tamlanan yer değiştirmiş ve tamlanan tamlayanın önünde yer almıştır - Alnından öpmeye geldim
Evleri balkonsuz yapan mimarların (mimarların: tamlayan Alnından: tamlanan)
2. Tamlayanla tamlanan arasına sözcük girebilir.
Örnekler:
- “Babamın olan bitenden hiç mi hiç haberi yoktu.” cümlesinde “babamın haberi” belirtili isim tamlamasıdır. Bu tamlamanın arasına sözcükler girmiştir.
- Ankara’nın her yıl yeniden kazılan yolları dillere destandır.
3. Hem tamlayan hem de tamlanan sıfat alabilir.
Örnekler:
- “Pembe düşlerin avuntusuyla yaşıyordu.” cümlesinde “düşlerin” sözcüğü tamlayandır. Tamlayan “pembe” sıfatını almıştır.
- “Çocuğun güzel yazısı vardı.” cümlesinde “yazısı” sözcüğü tamlanandır. Tamlanan “güzel” sıfatını almıştır.
4. Tamlayan da tamlanan da birden çok olabilir.
Örnekler:
- “Laiklik; akılcılığın, korkusuzluğun, hoşgörünün adıdır .” cümlesinde “akılcılığın, korkusuzluğun, hoşgörünün” sözcükleri tamlayandır.
- Evlerin kapıları, pencereleri, balkonları harap olmuştu.” cümlesinde “kapıları, pencereleri, balkonları” sözcükleri tamlanandır.
5. Tamlayan ya da tamlanan düşebilir.
Örnekler:
- “Çocukluğu çok mutlu geçmişti.” cümlesinde “kimin çocukluğu” sorusu sorulduğunda tamlayanın düşmüş olduğu görülür. (onun çocukluğu)
- “Bu kalem senin mi?” cümlesinde “senin kalemin” ifadesi kastedilmektedir. “kalemin” tamlananı düşmüştür.
6. Tamlama ekleri düşebilir.
Örnekler:
- “Bizim ev gelecek hafta boyanacak.” cümlesinde tamlama aslen “bizim evimiz“dir. Tamlanan yani iyelik eki düşmüştür.
- “Amcam oğlu” bugün ziyarete geliyor.” cümlesinde tamlama aslen “amcamın oğlu“dur. Tamlayan yani ilgi eki düşmüştür.
7. Zamirler tamlayan ya da tamlananda yer alabilir.
Örnekler:
- “Bu adam kimin nesi?” cümlesinde tamlayan (kimin) da tamlanan (nesi) da soru zamiridir.
- “Onların hiçbiri benim arkadaşım değil.” cümlesinde tamlayan (onların) kişi zamiri, tamlanan (hiçbiri) ise belgisiz zamirdir.
8. Tamlanan bir bütün ya da çokluk içinden seçme bildiriyorsa tamlayan eki “-in” yerine “-den” eki kullanılabilir.
Örnekler:
- Derslerden (-in) biri geç başladı.
- Öğrencilerden (-in) bazıları seninle gelsin.
UYARI: Tamlamada seçme anlamı olmaksızın “den” eki kullanılırsa anlatım bozukluğu olur.
Örnekler:
- Yemeklerden hepsi çok güzeldi. (❌ Anlatım bozukluğu)
- Çiçeklerden hiçbirine bakılmamış. (❌ Anlatım bozukluğu)
Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde tamlayanı ile tamlananı yer değiştirmiş belirtili ad tamlaması kullanılmıştır?
A) Karadeniz’in hırçın sularını özledim.
B) Kaç zamandır yaz tatili yapamadım.
C) Toprağından sökülmüş bir ağaç gibiyim.
D) Yemini ne zaman vereceksiniz tavukların.
E) Saç tokasını nerede unuttuğunu hatırlamıyor.
Çözüm:
Doğru cevap, D şıkkıdır. “Yemini (tamlanan) … tavukların (tamlayan)” belirtili ad tamlamasının öğeleri yer değişmiştir
2. Belirtisiz İsim Tamlaması
Yalnız tamlananın tamlama eki aldığı öbeklere “belirtisiz ad tamlaması” denir.
Belirtisiz isim tamlaması ⇒ tamlayan | tamlanan + iyelik eki
domates çorbası
Bu örnekte “domates” sözcüğü tamlayan, “çorba” sözcüğü ise tamlanandır. Bu isim tamlamasında tamlayan olan “domates” sözcüğü tamlayan (ilgi) ekini almamıştır, tamlanan olan “çorba” sözcüğü ise “-sı” tamlanan (iyelik) ekini almıştır. İsim tamlamasını oluşturan iki kelimeden sadece biri (tamlanan) ek aldığı için bu tamlama, belirtisiz isim tamlamasıdır.
| Tamlayan | Tamlanan |
|---|---|
| Türkçe | dersi |
| ev | kedisi |
| kazanma | hırsı |
| edebiyat | öğretmeni |
| Türkiye | Cumhuriyeti |
| kitap | kokusu |
Belirtisiz Ad Tamlamalarının Biçim Özellikleri
1. Tamlayan da tamlanan da birden çok olabilir:
Örnekler:
- “İç huzuru ve rahatlığı lazım insana.” cümlesinde “iç” sözcüğü tamlayandır. “huzuru ve rahatlığı” sözcükleri ise tamlanandır.
- “Tabanca, top, mitralyöz sesleri geliyordu cephenin ilerisinden.” cümlesinde “Tabanca, top, mitralyöz” sözcükleri tamlayandır. “sesleri” sözcüğü ise tamlanandır.
2. Belirtisiz ad tamlamasının başına gelen sıfat sadece tamlayanı ya da tamlananı değil tamlamanın bütününü etkiler.
Örnekler:
- “öten tarla kuşu.” örneğinde “öten” sözcüğü sıfattır. “tarla kuşu” tamlamasının tümünü nitelemiştir
- “sökülmüş çam ağacı” örneğinde “sökülmüş” sözcüğü sıfattır. “çam ağacı” tamlamasının tümünü nitelemiştir
3. Belirtisiz ad tamlaması bir adın sıfatı olarak kullanılabilir.
Örnekler:
- “kar beyazı bulutlar.” örneğinde “kar beyazı” belirtisiz ad tamlaması “bulutlar” adını nitelemiştir
- “el emeği örgüler” örneğinde “el emeği” belirtisiz ad tamlaması “örgüler” adını nitelemiştir.
UYARI: Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayanla tamlananın ilişkisi çok güçlüdür. Bu nedenle tamlayanla tamlanan arasına herhangi bir öge giremez.
Belirtisiz Ad Tamlamalarında Anlamsal Özellikler
- Tamlananın türünü gösterir: Kadın çorabı, ders kitabı, araba vapuru, banyo sabunu…
- Nasıllık ilgisi kurar, tamlananın niteliğini gösterir: ölüm sessizliği, dost davranışı, insan sevgisi, eşek şakası…
- Benzetme ilgisi kurar: Keçi inadı, talih kuşu, mısır püskülü, deve kini…
- Neden ilgisi kurar: Barışma sevinci, ayrılık acısı, düğün telaşı, sel felaketi…
- Tamlananın neden yapıldığını gösterir: Bulgur pilavı, un çorbası, ayva reçeli, portakal suyu…
- Tamlananın çıktığı, yetiştiği, yapıldığı yeri gösterir: Aydın efesi, Amasya elması, Isparta halısı…
- Görev ilgisi kurar: Okul müdürü, aşçı yamağı, ordu komutanlığı…
- Araç, organ ilgisi kurar: Makine halısı, parmak hesabı, el örgüsü…
- Kişi-yapıt, kişi-buluş vb. ilgileri kurar: Naima Tarihi, Çehov tarzı, Arf halkaları…
- Tamlananın neye ilişkin olduğunu gösterir: Arpa tarlası, balık tavası, su deposu, çorba tası, konferans salonu…
- Yer adı ilgisi kurar: Muş Ovası, Toros dağları, Van Gölü…
- Zaman gösteren sayı adları kurar: 1975 yılı, 1920 baharı, 93 Harbi…
- Gazete, dergi, kurum, gün, ay bildiren adlar kurar: Türk Dil Kurumu, Çocuk Esirgeme Kurumu, İş Bankası, cuma günü, ocak ayı…
- Meslek adı olarak kullanılır: Ankara Valisi, edebiyat öğretmeni, ev hanımı…
- Ulusa olan ilgiyi bildirir: Türk mutfağı, Hollanda lalesi, Türk konukseverliği…
Örnek Soru:
Aşağıdaki belirtisiz isim tamlamalarından hangisinde tamlayan, tamlananın nedenini bildirmektedir?
A) Yangın korkusu yüzünden annem eve tüp almaz.
B) Nihayet bir bulaşık makinesi alabildiler.
C) Uyku vakti çoktan geçti, herkes yataklara.
D) Çocuk sesleri hepimizi çok mutlu ediyor.
E) Ders kitapları bu yıl da bakanlık tarafından verilecek.
Çözüm:
Doğru cevap, A şıkkıdır. “Yangın korkusu tamlamasında korkunun nedeni “yangın” olarak belirtilerek tamlamada neden-sonuç ilişkisi kurulmuştur. B şıkkında (bulaşık makinesi) tamlayan, tamlananın ne işe yaradığını; C şıkkında (uyku vakti) tamlayan, tamlananın zamanını; D şıkkında (çocuk sesleri) tamlayan, tamlananın neye özgü olduğunu; E şıkkında (ders kitapları) tamlayan, tamlananın türünü belirtmiştir.
3. Zincirleme İsim Tamlaması
İkiden çok ismin birbirine bağlandığı isim tamlamalarıdır. Bu tür tamlamalarda tamlayan ya da tamlanan veya her ikisi de kendi içinde başka bir isim tamlaması oluşturur.
| Tamlayan | Tamlanan |
|---|---|
| Ayşe’nin kedisinin | kuyruğu |
| (Belirtili isim Tamlaması) |
Zincirleme Ad Tamlamalarının Biçim Özellikleri
1. Tamlayan bir ad tamlaması olabilir.
Örnekler:
- “Belediye otobüsünün arızası giderildi.”
cümlesinde tamlayan durumunda olan “Belediye otobüsü” sözcük grubu bir ad tamlamasıdır. “arıza” adı tamlanandır. Bütün olarak zincirleme isim tamlamasını oluşturmuşlardır. - “Evin tamiratının masrafları artıyordu.”
cümlesinde tamlayan durumunda olan “Evin tamiratı” sözcük grubu bir ad tamlamasıdır. “masraf” adı tamlanandır. Bütün olarak zincirleme isim tamlamasını oluşturmuşlardır.
2. Tamlanan bir ad tamlaması olabilir.
Örnekler:
- “Bugünlerde Türkiye’nin eğitim sistemi tartışılıyor.”
cümlesinde “Türkiye” sözcüğü tamlayan durumundadır. Bir ad tamlaması olan “eğitim sistemi” ise tamlanan durumundadır. Bütün olarak zincirleme isim tamlamasını oluşturmuşlardır. - “Şehrimizin sinema festivali başladı.”
cümlesinde “Şehrimizin” sözcüğü tamlayan durumundadır. Bir ad tamlaması olan “sinema festivali” ise tamlanan durumundadır. Bütün olarak zincirleme isim tamlamasını oluşturmuşlardır.
3. Tamlayan da tamlanan da bir ad tamlaması olabilir.
Örnekler:
- “Polatlı ilçesinin su sorunu bu yıl halledilecekmiş.”
cümlesinde “Polatlı ilçesi” sözcük grubu bir ad tamlamasıdır. Yine başka bir ad tamlaması olan “su sorunu” tamlanan durumundadır. Bütün olarak zincirleme isim tamlamasını oluşturmuşlardır. - “Sizin köyünüzün kaynak suyu gibi yok.”
cümlesinde “Sizin köyünüz” sözcük grubu bir ad tamlamasıdır. Yine başka bir ad tamlaması olan “kaynak suyu” tamlanan durumundadır. Bütün olarak zincirleme isim tamlamasını oluşturmuşlardır.
Örnek Soru:
Aşağıdaki zincirleme isim tamlamalarından hangisi kuruluşu bakımından diğerlerinden farklıdır?
A) Belediyenin kar araçları yollara tuz atmaya başladı.
B) Okul öğretmenlerinin toplantısı öğleden sonra yapılacak.
C) Kardeşimin ders kitabını ben aldım.
D) Sevgi’nin çalışma odasında bazı değişiklikler yapıldı.
E) Bahçenin kapı kolunu yerine oturtabildiniz mi?
Çözüm:
Doğru cevap, B şıkkıdır.
A şıkkında “belediyenin kar araçları”, C şıkkında “kardeşimin ders kitabı”, D şıkkında “Sevgi’nin çalışma odası”
E şıkkında “bahçenin kapı kolu” zincirleme isim tamlamalarında tamlananlar kendi içinde ad tamlaması iken B şıkkında “Okul öğretmenlerinin toplantısı” zincirleme isim tamlamasında tamlayan kendi içinde ad tamlamasıdır.
Takısız Ad Tamlaması
Anlam yönünden birbirini bütünleyen adların kurduğu, tamlayan ve tamlananın herhangi bir tamlama eki almaksızın oluşturduğu tamlamadır.
Takısız ad tamlamaları, tamlananın “ne(y)den yapıldığını” (yapıldığı maddeyi) ya da benzerlik ilgisiyle tamlananın “neye benzediğini” belirtir.
UYARI: Takısız ad tamlamaları konusu, üzerinde henüz görüş birliğine varılamamış, tartışmalı bir konudur. Bazı dil bilimcilere göre bu tür tamlamalar sıfat tamlaması olarak kabul edilmektedir. Bazıları ise isim tamlaması olarak kabul edilmesi gerektiğini savunmaktadır.
Örnekler:
- “Çantasını sırtlayıp tahta basamakları çıkmaya başladı.”
Cümlesinde tamlayan (tahta), tamlananın (basamak) neyden yapıldığını belirtmiş - “İpek saçlar rüzgarda dalgalanıyordu.”
Cümlesinde tamlayan (ipek), tamlananın (basamak) neyden yapıldığını belirtmiş
| Tamlayan | Tamlanan |
|---|---|
| altın | yüzük |
| taş | duvar |
| yufka | yürek |
| inci | diş |
| yün | kazak |
