İslamiyet Öncesi Sözlü Dönem hakkında detaylı bilgi için lütfen TIKLAYINIZ.

YAZILI EDEBİYAT (8 -11. YY.)

Türklerin yazıyı kullanmasıyla başlayan edebiyattır. Bu dönemdeki en önemli eserler Göktürk Yazıtları ve Uygur metinleridir.

Dönemin Genel Özellikleri

• Türk edebiyatında yazılı dönem 8. yy.da başlar.
• Türk edebiyatının ilk yazılı ürünleri Göktürk Kitabeleri'(Orhun Abideleri)dir.
• Kuzey lehçesi olan Göktürkçe ve güney lehçesi olan Uygurca olmak üzere iki dil kullanılmıştır.
• Kullanılan dile bağlı olarak Göktürk ve Uygur yazısı olmak üzere iki yazı (alfabe) çeşidi kullanılmıştır.
• Göktürkçe ile yazılan ürünler yabancı dillerin etkisinden uzak iken Uygurca metinlerde yabancı dillerin etkisi olduğu görülür.
• Metinlerde Gök Tanrı, Manihaizm ve Budizm gibi inançların izleri vardır.
• Manzum ürünlerde; nazım birimi dörtlük, ölçü ise hecedir.
• Ürünler didaktik içerikli olup, Türk milletinin tarihî, sosyal ve kültürel özelliklerini yansıtır.
• Bazı atasözlerimiz ve destanlarımız bu dönemde yazıya geçirilmiştir.
• Türk dilinin tespit edilebilen en eski yazılı ürünleri; 6. yy.daki Yenisey Yazıtları, 8. yy.daki Orhun Abideleri ve Uygur Dönemine ait dinî metinledir. Ancak Yenisey Yazıtları gelişmiş bir dille yazılmadığı, yazılanların da büyük bir bölümü okunamadığı için Orhun Abideleri en önemli yazılı ürün olma özelliğini taşımaktadır.

A) GÖKTÜRK YAZITLARI

• 8. yüzyılda dikilen bu yazıtlar Türk edebiyatının, ilk yazılı
  metinleridir.
• Yazıtlar, Göktürklere ait olup “Türk” adının geçtiği ilk metinlerdir.
• Yazıtlar; Türk dilinin Göktürklerin tarihinden söz ettiği için, Türk tarihinin, idarecilerin halka hitabı söz konusu olduğu için söylev türünün ve yönetimdekiler kendi anılarından söz ettiği için anı türünün ilk örneği olarak kabul edilir.
• Günümüzde Moğolistan’ın kuzeydoğusundaki Orhun Vadisi’nde bulunmaktadır.
• Yazıtlar; “Göktürk Kitabeleri, Göktürk Yazıtları, Orhun Anıtları, Orhun Yazıtları, Orhun Abideleri gibi farklı şekillerde adlandırılmaktadır.
• Bu devirden kalma birçok eser olsa da en önemlileri, sonsuzluğu simgelediğine inanılan ve üzerine yazılan Bengü Taşlardır. Bu taşlardan en ünlüleri, Göktürk Yazıtları olarak anılan, Tonyukuk, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarıdır.
• Metinlerin yazarı Yollug Tigin’dir, dolayısıyla Türk edebiyatının da ilk yazarı Yollug Tigin’dir.
• 38 harfli Göktürk alfabesiyle yazılan bu kitabelerin bir yüzü Çince diğer yüzleri Türkçe yazılmıştır.
• Satırlar, yukarıdan aşağıya yazılmış ve sağdan sola istif edilmiştir. Sadece Tonyukuk Anıtı soldan sağadır.
• Yazıtlarda; bilge Kağan’ın kardeşi Kül Tigin’le birlikte Çinlilere karşı yaptıkları bağımsızlık savaşı, Göktürk devletinin yeniden kuruluşu, Türk milletinin bütünlüğünün yeniden sağlanması için verdikleri mücadele anlatılır.
• Yazıtlarda Türk milleti, ulusal kimliğine sahip çıkmaya çağrılır. Tarihten örnekler verilerek, Çinlilerin Türkler üstünde oynadıkları oyunlar anlatılır. Birlik ve beraberlik çağrısı yapılır.
• Dinî ve din dışı konuların da işlendiği bu metinlerde söz konusu din “Gök Tanrı” inancıdır.
• Anıtların olduğu bölgede ayrıca; yüzlerce heykel, balbal, koç ve kaplumbağa figürleri, kent harabeleri ve dört buçuk kilometrelik bir yol bulunmuştur.
• Yazıtlarda yabancı etkilerden uzak, sade ve gelişmiş bir dil kullanılmıştır.
• Edebiyat, tarih, coğrafya gibi dallara kaynaklık edebilen önemli bir eserdir. Eserde Türklerin yaşama biçimine, hayatı algılayış tarzına ait önemli bilgiler mevcuttur.

Yazıtların Bulunuşu ve Okunuşu

• Anıtların varlığından ilk kez tarihçi Cüveyni 12. yy.da Tarih-i Cihan-Gûşa adlı eserinde söz etmiştir.
• Bu eserleri Batı dünyasına ilk kez 1709 (ya da 1922?)’da İsveçli Subay Johan von Strahlenberg tanıtmış, ancak taşlardaki yazıları okuyamamıştır. Kitabelerdeki yazıyı 1893’te çözümleyerek bunların Türklere ait olduğunu ortaya koyan ise Danimarkalı bilim adamı Wilhelm Thomsen’dir. Taşların bir cephesi Çince yazıldığı için Thomsen, bu satırlardan yola çıkarak ilk olarak ngn, Kül Tigin ve Türk kelimelerini okuyup çözmüş daha sonra tümünü okumayı başarmış ve Danimarka Kraliyet Akademisi bülteninde bu konuda bilgiler vermiştir.

Göktürk Alfabesi

Göktürklerin kendi icatları olan bu alfabe 38 harften oluşur. Bunun 4’ü ünlü, 27’si ünsüz, 3’ü çift ünsüz ve 4’ü hece işaretlidir.

Göktürk Yazıtları üç ana taştan oluşur:

1. VEZİR TONYUKUK ANITI

• 720 yılında kendisi tarafından dikilip yazılan bu anıt, anı- tarih karışımı bir metindir.
• Tonyukuk’un konuştuğu bu anıtta bir devlet adamı gözüyle dönemin tarihi ele alınır; bunlar hatıra ve nasihat üslubuyla yalın bir dille ifade edilir.
• Tarih ve anı türünün ilk örneği kabul edilir.

2. KÜLTİGİN ANITI

• 732 yılında Bilge Kağan tarafından diktirilmiş ve Yolug Tigin tarafından yazılmıştır.
• Yazıtta Bilge Kağan; Göktürk tarihine ait olaylar ve sorunları ele almış, topluma birlik, beraberlik mesajı vermiştir.

3. BİLGE KAĞAN ANITI

• 735 yılında oğlu Tenri Kağan diktirmiş ve Yolug Tigin yazmıştır.
• Bilge Kağan’ın ağzından devletin nasıl büyüdüğü,Türk milletine mesajları ve Kül Tigin’in ölümünden sonraki olaylar ilave edilmiştir.

YENİSEY YAZITLARI

• 6. yüzyılda Yenisey Irmağı çevresinde yaşayan Kırgızlara ait birkaç mezar taşından oluşan kitabelerdir.
• Gelişmiş bir dil ve cümle yapısının olmadığı bu taşlarda sadece bazı kelimelere ve isimlere yer verilmiştir.
• Yazınsal değeri az olan bu taşlar, Türklerde balbal dikme geleneğinin çok eskilere dayandığını göstermektedir. (Balbal: Eski Türklerde kişinin anılması için mezarının etrafına dikilen taş.)
• Edebî metin özelliği göstermediği için ilk yazılı belgelerimiz olarak Göktürk Yazıtları tarihe geçmiştir.

B) UYGUR METİNLERİ

• Göktürklerin tarih sahnesinden çekilmesiyle 9. yüzyılda Türk dünyasına Uygurlar egemen olmuştur.
• Göktürklerin sahip olduğu mirasın üzerine kurulan bu yeni devletin dili, Göktürklerle hemen hemen aynı idi. Ama Uygurlar, Göktürk alfabesini bıraktılar, 14 harflik bir alfabe geliştirip onu kullandılar. Bu alfabe uzun bir dönem Türk dünyasının ortak alfabesi oldu.
• Uygurlar, Göktürklerin inandığı Gök Tanrı dinini bırakıp Manihaizm ve Budizm dinlerini kabul ettiler.
• Büyük kısmı Turfan kazıları esnasında ortaya çıkan bu eserler, Mani ve Buda dinleriyle ilgilidir.
• Bu dönem yazılı edebiyatının ilk şiirleri Uygur Türklerinin Mani ilahileridir.
• Bu dönem şiirlerinde dörtlük nazım birimi ve hece ölçüsü kullanılmıştır.
• Elimizde şiirleri bulunan ilk Türk şairi Uygur alfabesiyle ve Uygur Türkçesiyle eser vermiş olan Aprınçur Tigin’dir. Dünyevi aşkı işleyen “Sevgili” adındaki bu şiir, edebiyatımızın ilk lirik şiiridir.

Uygur Dönemine ait en önemli eserler:

Sekiz Yükmek (Sekiz Yığın): Budizm’in inanç ve felsefesi anlatılır. Şehzade ile Aç Gözlü Pars ve Dontipali Bey hikayeleri bu kitaptaki hikayelerdendir.
Altun Yaruk (Altın Işık): Budistlerin kutsal kitabıdır.
Irk Bitig (Fal Kitabı): Manihazim dinine ait bir fal kitabıdır.
Kalyanamkara ve Papamkara: İyi ve kötü düşünceli şehzade iki kardeş arasında geçen Budizm ile ilgili bir hikâyedir.

www.edebiyatvedil.net