C) Sese ve Söze Dayalı Söz Sanatları
1. Tekrir:
Tekrarlama anlamına gelir. Şiirde, yazıda bazı kelime veya kelime gruplarının tekrarlanmasına dayanan edebi sanattır. Tekrir sanatındaki amaç anlamı kuvvetlendirmek ve esere çekicilik katmaktır. Bu sanat ustaca kullanılmazsa tekrarlar okuyucuyu sıkabilir.
Örnekler:
“Kaldırımlar, çilekeş yalnızların annesi
Kaldırımlar, içimde yaşamış bir insandır
Kaldırımlar, duyulur ses kesilince sesi.
Kaldırımlar, içimde uzayan bir lisandır” N.Fazıl www.edebiyatvedil.net
“Akşam, yine akşam, yine akşam,
Bir sırma kemerdir suya baksam,
Akşam, yine akşam, yine akşam,
Göllerde bu dem bir kamış olsam!” A. Haşim
“Bu yağmur, bu yağmur, bu kıldan ince,
Nefesten yumuşak, yağan bu yağmur.
Bu yağmur, bu yağmur, bir gün dinince,
Aynalar yüzümü tanımaz olur.” N. Fazıl
2. Seci:
Nesirde (düzyazı) cümlelerin veya cümle parçacıkların sonunu kafiyeli bir şekilde söyleme sanatıdır. Süslü nesrin oluşmasında önemli bir yere sahiptir. Türk edebiyatına İran’dan geçen seci ilk defa 15. Yüzyılda Sinan Paşa tarafından kullanılmıştır.
Örnekler:
“Bir adam ki bihişt firâkından nâlân idi. Biri Yâkub ki Yusuf hicrinden giryân idi. Biri Yusuf ki Yâkub derdinden perîşân idi”
“Âlimsin ilmine gâyet yok, kâdirsin kudretine nihâyet yok.”
3. Aliterasyon:
Şiirde ya da nesirde (düzyazı) ahenk oluşturmak amacıyla aynı sessiz harflerin tekrarlanmasına aliterasyon denir. Bu sanat sayesinde sözcükler arasında bir musikî yakalanmaya çalışılır.
“Eylülde melûl oldu, gönül soldu da lâle
Bir kâküle meyletti gönül geldi bu hâle” E. Ayel (“l” sesi tekrar edilmiş )
“Dest-bûsı ârzûsıyla ger ölsem dostlar
Kûze eylen toprağum sunun anunla yâre su” Fuzuli (“s” sesi tekrar edilmiş )
Bu sanat Türk edebiyatının en eski söz sanatlarından biridir. Özellikle Dede Korkut Hikâyeleri’nde bu sanata sıkça rastlanır.
“Karşı yatan karlı kara dağlar karıyıptır otu bitmez” (“k” sesi tekrar edilmiş )
4. Asonans:
Şiirde aynı ünlü seslerin tekrarına denir.
Örnekler:
“Neyzen sen, nefes sen, neylersin neyi
Neyzensen, nefessen, neylersin neyi” Ziya Osman Saba (“e” sesi tekrar edilmiş )
“Anlattı uzun uzun
Şehrin uğultusundan usanmış ruhumuzun” Kemâlettin Kamu- Bingöl Çobanları (“u” sesi tekrar edilmiş )
5. Lebdeğmez (Dudak değmez):
İçerisinde “b,p,m,f,v” gibi dudak ünsüzlerinin bulunmadığı sözcüklerle yazılan şiire lebdeğmez denir. Bu tarz şiirlere hal edebiyatında daha sık rastlanır. Özellikle âşıklar atışmalarında bu sanatı bir ustalık göstergesi olarak değerlendirmişlerdir.
Örnekler:
“Âşıklar söylenen sözden alırsa
İnsanlar içinde hastan sayılır
Hakikat dersini özden alırsa
Yaratan Tanrı’ya dosttan sayılır” Selmâni
“Her şey ne sıcaktı, her şey ne iyi
Hatta o karanlık, aysız geceler” Ahmet Kutsi Tecer www.edebiyatvedil.net
6. Akrostiş:
Bir şiirde dizelerin ilk harflerinin yukarıdan aşağıya doğru anlamlı bir sözcük veya sözcükler oluşturmasına akrostiş denir.
Örnekler:
Var olan bir sen, bir ben, bir de bu bahar.
Elden ne gelir k? Güzelsin, gençliğin var.
Dünyada aşkımız ölüm gibi mukaddes
İnan ki bir daha geri gelmez bu günler
Âlemde bu andır, bize dost esen rüzgar Cahit Sıtkı
7.İştikak (Türetme)
Aynı kökten türeyen sözcükleri bir arada kullanma sanatıdır.
Örnekler:
“Sen Ahmed ü Mahmud u Muhammed‘sin efendim
Hak’tan bize sultan-ı müeyyedsin efendim” (Şeyh Galip)
“Hala o cehalet, o tecahül, ve o techil” (Tevfik Fikret)
8. Akis (Yansıma, Çaprazlama)
Bir cümle ya da dize içindeki sözleri ters çevirerek yeniden söyleme sanatıdır.
Örnekler:
“Dîdem rûhunu gözler, gözler rûhunu dîdem”
“Yemek için yaşamamalı, yaşamak için yemeli”
9. İade
Şiirin her beyitinin son sözcüğünü sonraki beyitin ilk sözcüğü olarak kullanma sanatıdır.
Örnekler:
Ey güzellik göğünün mâh-ı münevver kameri
Şâd kıl gönlümü gün gibi tulû et seherî
Seherî aşk ile meydâna girip seyr edeyim
Ola ki peyk-i sâbâdan ere yârin haberi
Haberi olsa anın yoluna cân verdiğime
Bana rahm eyleyüben eyleye idi nazarı Zâtî
