SIFAT (ÖN AD)
Varlıkları, kavramları çeşitli yönlerden niteleyen ya da belirten sözcüklere sıfat denir. Sıfatlar bu özellikleri bakımından iki ana grupta incelenir
A) NİTELEME SIFATLARI
Varlıkların yapılarında bulunan özellikleri gösteren sıfatlardır. Niteleme sıfatlarını bulmak için yöneldikleri ada “nasıl” sorusu sorulur.
Niteleme sıfatları,
Adların durumlarını gösterir:
• Kurumuş yapraklar, eski pantolon, yıllanmış kitap…
Adların biçimlerini gösterir:
• Uzun sıra, yuvarlak gözlük, ince kalem…
Adların renklerini gösterir:
• Yeşil yaprak, kırmızı gül, siyah çizme…
Uyarı:
Niteleme sözcükleri eylemi ya da eylemsiyi nitelediğinde “zarf” olur:
• Hoşgörülü insanlar her zaman sevilir.
sıfat ad
• Öğretmenimiz bize hep hoşgörülü yaklaşır.
zarf eylem
• Bazen hoşgörülü davranmak gerekebilir.
zarf eylemsi
ADLAŞMIŞ SIFAT
Niteleme sıfatlarıyla oluşturulan tamlamalarda anlatımın kısaltılması amacıyla ad düşürülebilir. Bu durumda niteleme sıfatı, adlaşır. Adın sonunda çekim eki varsa bu ek, sıfatın sonuna gelir.
•Çalışkan öğrenci, her zaman başarılı olur.
sıfat ad
•Çalışkan, her zaman başarılı olur.
adlaşmış sıfat
•Yönetmen, kadroda genç oyunculara yer verdi.
sıfat ad
•Yönetmen, kadroda gençlere yer verdi.
adlaşmış sıfat
NİTELEME SIFATLARINDA KARŞILAŞTIRMA (DERECELENDİRME)
Niteleme sıfatlarının önüne “kadar, daha, pek, çok, en…” zarflarından birinin getirilmesiyle sıfatın anlamı pekiştirilir ya da derecelendirilir. İki nesneden birinin taşıdığı özelliğin diğerine göre durumu belirtilir.
• “aslan gibi yürekli askerler” (eşitlik derecesi)
zarf sıfat
• “daha güzel günler” (üstünlük derecesi)
zarf sıfat
• “çok pahalı araba” (aşırılık derecesi)
zarf sıfat
• “en önemli görev” (en üstünlük derecesi)
zarf sıfat
NİTELEME SIFATLARINDA PEKİŞTİRME
Niteleme sıfatlarının anlam yönünden daha güçlü bir duruma getirilmesidir.
Üç şekilde yapılır:
1. Ön sesli pekiştirme:
Pekiştirme, sıfatın birinci ünlüsünden sonra “m, p, r, s” ünsüzlerinden biri getirilerek yapılır.
• temiz elbise > tertemiz elbise
• beyaz kar > bembeyaz kar
• ıssız yollar > ıpıssız yollar
• sıcak bakış > sımsıcak bakış
Not: Ön sesli pekiştirme kimi zaman sıfatın birinci ünlüsünden sonra pe / pa ön seslerinin getirilmesiyle de oluşturulabilir.
• yalnız insanlar > yapayalnız insanlar
2. İkileme yoluyla pekiştirme
İkilemeler, sıfat olduklarında belirttikleri ya da niteledikleri adın anlam bakımından güçlenmesini sağlar.
• sıra sıra kavaklar
• yırtık pırtık giysiler
• derli toplu odalar
• abuk sabuk sözler
3. Bağlaç / Edatla pekiştirme
• güzel mi güzel kızlar
• sıcak ama ne sıcak günler
NİTELEME SIFATLARINDA KÜÇÜLTME
Niteleme sıfatlarının sonuna “cik, -cek, -ce, -(i)msi, -(i)mtırak” eklerinden biri getirilerek yapılır. Bu ekler eklendiği sıfata “çok, tam değil, ona yakın” gibi anlamlar katar.
• sıcak ev > sıcacık ev (çok sıcak ev)
• büyük salon > büyücek salon (büyüğe yakın)
• derin çukur > derince çukur (derine yakın)
• ekşi erik > ekşimsi erik (ekşiye yakın)
• acı biber > acımtırak biber (acıya yakın)
UNVAN (SAN) SIFATLARI
Kişilerin sosyal statülerine göre adlarına getirilen tanıtma ve saygı sözcükleridir. Hem adın önünde hem sonunda hem de iki tarafında kullanılabilir.
• Sultan Selim
• Çavuş Mehmet
• Fatma Hanım
• Mustafa Ağa
• Gazi Mustafa Kemal Paşa
• Doktor Ahmet Bey
B) BELİRTME SIFATLARI
Adların dış özelliklerini karşılayan, onları çeşitli yönlerden belirten sözcüklerdir. Bu sıfatlar, adları belirtme yönleri bakımından şu şekilde çeşitlendirilmiştir:
1. İşaret (gösterme) sıfatları
2. Belgisiz (belirsizlik) sıfatlar
3. Soru sıfatları
4. Sayı sıfatları
1. İŞARET (GÖSTERME) SIFATLARI
Adları, işaret ederek belirten sıfatlardır. Genel olarak işaret sıfatını bulmak için birlikte kullanıldığı ada “hangi” sorusu sorulur.
Dilimizde üç temel işaret sıfatı vardır: bu, şu, o.
• “Bu”, konuşana en yakın olanı belirtir:
Bu kitaplar, bu çanta kime ait?
• “Şu”, konuşana biraz uzak olanı belirtir:
Şu sokağa girdiler.
•”O”, konuşana en uzak olanı belirtir:
O adamı daha önce de görmüştüm.
“Bu, şu, o” sözcükleri dışında işaret sıfatı göreviyle kullanılan sözcükler de vardır: öteki, beriki, diğer, öbür, böyle, şöyle, öyle…
• Beriki apartmanda oturuyorum.
sıfat ad
• Öteki yarışmacı daha iyi hazırlanmış.
sıfat ad
• Diğer sayfaya geçin.
sıfat ad
• Böyle iş görmedim.
sıfat zamir
Not: İşaret sıfatları, belirttikleri adlar düşünce işaret zamiri olur.
• O çocuğu göremedim. >Onu göremedim.
sıfat ad zamir
• Bu konuyu bilmiyorum. > Bunu bilmiyorum.
sıfat ad zamir
Sıfat Yapan “-ki”
Sıfat yapan “-ki”, sonuna getirildiği adlardan sıfat türetir. Bu işleviyle bulunma (-de) durumundaki adlara da gelir.
• Akşamki maç çok heyecanlıydı.
işaret sıfatı ad
• Duvardaki tablo herkesi etkilemişti.
işaret sıfatı ad
“-ki” ekiyle kurulmuş sıfatlar da önündeki ad düştüğü zaman adlaşır.
2. BELGİSİZ (BELİRSİZLİK) SIFATLAR
Bir adı, ona kesinlik kazandırmaksızın belirten sıfatlara denir. “Birçok, biraz, hiçbir, her, bazı, başka, çoğu, fazla, bütün, kimi, az” gibi sözcükler belgisiz sıfat olarak kullanılır.
• Anneannem çoğu akşam bize masal anlatırdı.
sıfat ad
• Sanki tüm çiçekler selama durmuştu.
sıfat ad
• Her kuşun eti yenmez.
sıfat ad
• Az işle çok para kazanılmaz.
sıfat ad sıfat ad
• Bütün insanlar bir gün bu acıyı tadacak.
sıfat ad sıfat ad
• Başka işlerim de var benim.
sıfat ad
• Falan öğrenci beni sormuş.
sıfat ad
Not: Belirttikleri adlar düşünce belgisiz sıfatlar, “zamir” olur:
•Kimi insan sanata aşıktır. > Kimi, sanata aşıktır.
sıfat ad zamir
•Birkaç elma iyi görünüyor. > Birkaçı iyi görünüyor.
sıfat ad zamir
Belgisiz sıfatlar cümlede eylemi ya da eylemsiyi belirtirse “zarf” olur:
• Fazla söze gerek yok. > Fazla konuşuyordu.
sıfat ad zarf eylem
Bugün çok yemek yaptım. > Çok çalışan kazanır.
sıfat ad zarf eylemsi
3. SORU SIFATLARI
Adları soru yoluyla belirten sözcüklerdir. Adları soru yönünden belirtmeye yarayan soru sözcükleri “ne, nasıl, kaç, kaçıncı, kaçar, hangi” gibi sözcüklerdir.
• Ne iş yapıyorsunuz?
sıfat ad
• Ne kadar para harcadınız?
sıfat ad
• Söyledikleriniz hangi dönemde gerçekleşmiş?
sıfat ad
• Hangi gün yola çıkacaksınız?
sıfat ad
• Nasıl insanlar şu ressamlar?
sıfat ad
• Geçen yıl kaç ağaç dikildi?
sıfat ad
• Kaçıncı köyde konaklamışlar?
sıfat ad
UYARI:
Soru sözcükleri adın yerini tuttuklarında “soru zamiri”, bir eylemi, eylemsiyi soru yoluyla etkilediklerinde ise “soru zarfı” olur.
• Geleceğe dair ne planların var?
soru sf. ad
• Akşama ne yiyeceğiz?
soru zamiri
• Ne bağırıyorsun?
soru zarfı fiil
• Bugün hangi programı izleyeceğiz?
soru sıfatı ad
• Hangimiz sevmedik çılgınlar gibi?
soru zamiri
4. SAYI SIFATLARI
Belirttikleri adın sayısını, sırasını, nasıl bir dağılım içinde olduğunu ya da bütün içindeki oranını gösterir.
a) Asıl Sayı Sıfatları
Varlıkların kesin sayısını belirten sıfatlardır.
• Bir gün yirmi dört saattir.
sıfat ad sıfat ad
• Sokağın iki yanında sıra sıra apartmanlar vardı.
sıfat ad
b) Üleştirme Sayı Sıfatları
Adın gösterdiği nesnenin sayısal dağılımını belirten “-er/-ar” ekiyle türemiş sıfatlardır. Üleştirme sıfatlarıyla belirtilen dağılımda eşitlik söz konusudur.
• Sîzlere birer dilim pasta ayırdım.
sıfat ad
• Beslenme çantasına ikişer elma koydum.
sıfat ad
c) Sıra Sayı Sıfatları
Varlıkların bir diziliş içindeki sırasını belirten “-ncı” ekiyle türemiş sıfatlardır.
• Bunu sana kırkıncı kez söylüyorum.
sıfat ad
• Ellinci yıl kutlamaları çok görkemliydi.
sıfat ad
Sıra anlatan “ilk, son, sonuncu, ortanca” sözcükleri de sıra sayı sıfatı işleviyle kullanılır.
• Okulda ilk ders Türkçeydi.
sıfat ad
• Hey! Bu senin son şansın.
sıfat ad
d) Kesir Sayı Sıfatları
Varlıkların sayılarını kesirli olarak belirten sıfatlardır.
• Söylediğin binde bir ihtimal ancak.
sıfat ad
• Yarım saat sonra gelmelisiniz.
sıfat ad
• Yiye yiye çeyrek muz mu yedin?
sıfat ad
e) Topluluk Sayı Sıfatları
“-z” ekiyle türemiş sıfatlardır.
• İkiz kuleler yıkılalı yıllar oldu.
sıfat ad
• Teyzemin üçüz çocukları var.
sıfat ad
SIFAT TAMLAMASI
Sıfatlar, adların niteliğini, özelliğini belirterek tamlama oluşturur. Sıfatlar daima addan önce gelir. Sıfatın olduğu her yerde bir sıfat tamlaması vardır. Sıfat tamlamalarında “sıfat” tamlayan, “ad” tamlanandır.
• Kültürlü insan kime denir?
sıfat ad
(tamlayan) (tamlanan)
► Sıfat tamlamasında sıfat ya da ad birden fazla olabilir:
• Kocaman, siyah gözleri vardı.
sıfat sıfat ad
► Bir ad ya da zamir hem nitelenip hem belirtilebilir:
• Garip bir adam seni bekliyor.
nit.sıf. bel. sıf. ad
• O sevimli şey bana ait.
bel. sıf nit sıf. zamir
► Sıfat tamlamalarında adlar çekim eki alabilir:
• Açık denizlere yol alsaydık.
sıfat ad
► Sıfatlar, belirtili ad tamlamalarında tamlayanda ya da tamlananda yer alabilir:
• Eski İstanbul’un yaşantısı bir başkaymış
sıfat (tamlayan)(tamlanan)
► Sıfat tamlamalarında tamlanan unsurunda adın yerine zamir de
kullanılabilir:
• Bu dünyada yoksul kimse kalmasa keşke.
sıfat zamir
• İyi şeyler de olsun artık.
sıfat zamir
Not: Kimi sıfatlar iyelik eki ile kullanılır fakat bunlar iyelik anlamı taşımaz.
• Güzelim pastayı mahvetmişler.
sıfat ad
• Çoğu zaman onu anlamıyorum.
sıfat ad
YAPILARINA GÖRE SIFATLAR
A) BASİT (YALIN) SIFATLAR
Yapım eki almamış, başka sözcükle birleşmemiş, kök durumundaki sıfatlardır.
• Güzel günler göreceğiz
• Araba dar yolda zorlukla ilerliyordu
• Üstünde siyah bir elbise vardı.
• Üç kişi gerekli bu iş için.
B) TÜREMİŞ SIFATLAR
Bir ad ya da eylemden yapım ekiyle oluşturulmuş sıfatlardır.
• Sıkıcı bir filmdi. (sık – ıcı)
• Solgun bir gül oluyor dokununca. (sol – gun)
• Öteki soruya geçelim. (öte-ki)
• Geçmiş günler geliyor aklıma. (geç – miş)
C) BİRLEŞİK SIFATLAR
Birden çok sözcüğün anlamlı bir birim oluşturduğu sıfatlardır.
1. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Sıfatlar
Kalıplaşmış ve bu nedenle bitişik yazılan sıfatlardır.
• Canayakın insandır Murtaza.
• Gördüğüm en ağırbaşlı insanlardan biridir o.
• Soğukkanlı bir adam lazım bize.
• Birkaç saat yokum.
• Bu işi herhangi biri de yapabilir.
• Kahverengi gözleri sıcacık bakıyordu.
2. Kurallı Birleşik Sıfatlar
Belli kurallarla oluşturulan ancak ayrı yazılan sıfatlardır.
a)Bir sıfat tamlamasındaki ada “-lı, -lık” yapım eki getirilerek yapılır:
• yırtık ceket – li çocuk —► (yırtık ceketli çocuk )
(sıfat taml.) (y.e.) (ad) (sıfat) (ad)
• Üç kuruş – luk iş —► (Üç kuruşluk iş )
(sıfat taml.) (y.e.) (ad) (sıfat) (ad)
b) Takısız ad tamlamasındaki tamlanana “-lı” yapım eki getirilerek yapılır:
• tahta bacak – lı adam —► (tahta bacaklı adam)
(t’sız is. tml.) (y.e.) (ad) (sıfat) (ad)
• demir kapı – lı bahçe —► (demir kapılı bahçe)
(t’sız is. tml.) (y.e.) (ad) (sıfat) (ad)
c) Bir sıfat tamlamasında adla sıfatın yeri değiştirilip ada üçüncü tekil iyelik eki (-ı/-i/-u/-ü) getirilerek yapılır:
• beyaz boya —► boyası beyaz evler
• kuru tuz —► tuzu kuru insanlar
