SÖZCÜKLERDEKİ ANLAM DEĞİŞMELERİ
Dil yaşayan, gelişen, değişen bir varlıktır. Toplumsal yaşama bağlı olarak doğadaki her şey gibi dil de zamanla değişir. Bu değişme, dilin ses yapısında olabileceği gibi anlamsal alanda da olabilir. Bir sözcüğün başlangıçta yansıttığı anlamda bir daralma, genişleme, iyileşme ya da kötüleşme olabilir. Bir sözcük zamanla başka bir kavramı anlatır duruma gelebilir.
Sözcüğün anlamında zamanla meydana gelen bu değişikliklere “anlam değişmesi” denir.
A) ANLAM İYİLEŞMESİ
Bir sözcüğün eskiden taşıdığı anlamda bir iyileşmenin olmasıdır.
Yavuz:
Eskiden “fena, kötü, perişan” gibi olumsuz anlamda kullanılıyordu. “Yavuz hırsız ev sahibini bastırır.” örneğinde görüldüğü gibi. Ancak belli bir dönemden sonra Sultan Selim için bir unvan olmuş ve anlam iyileşmesine uğrayarak “iyi, güzel,yiğit, kahraman” anlamlarında kullanılmaya başlamıştır.
Emek
Eski Türkçede “acı, eziyet, zahmet” anlamlarında kullanılıyordu. Bugün ise “bir işin gerçekleşmesini sağlayan beden ve kafa gücü” anlamında kullanılır olmuştur.
Kınamak
Eskiden “işkence etmek, cezalandırmak” anlamındaki sözcüğün, günümüzde “yapılan bir işin hoş olmadığını bildirir söz söylemek” anlamında kullanılması da bir anlam iyileşmesidir.
B) ANLAM KÖTÜLEŞMESİ
Bir sözcüğün gerçek anlamının kötü bir anlama kaymasıdır.
Canavar
Farsçadan aldığımız bu sözcüğün “canlı, yaşayan” anlamında kullanılırken dilimizde “yırtıcı, masal yaratığı”na dönüşmesi bir anlam kötüleşmesidir.
Amele
Uzun süre “işçi”nin eş anlamlısı olarak kullanılırken kullanım alanı yaygınlaştıktan sonra aşağılayıcı bir niteliğe bürünmüştür.
C) ANLAM DARALMASI
Bir sözcüğün, önceden anlatmış olduğu anlamın zamanla bir bölümünü yitirmesidir.
Oğlan
Eski Türkçede “hem kız hem de erkek çocuklar için kullanılırken bugün yalnızca “erkek çocuk”lar için kullanılmaktadır.
Erik
Başlangıçta “şeftali, kayısı, zerdali, armut” gibi meyvelerin genel adı olarak kullanılırken bugün yalnızca belli bir meyvenin (erik) adı olmuştur.
Davar
Eskiden “sahip olunan mal mülk, varlık” anlamını yansıtırken bugün yalnıza “koyun, keçi, oğlak” gibi küçükbaş hayvanları ifade etmektedir.
D) ANLAM KAYMASI
Bir sözcüğün yeni bir anlam vermek üzere, gerçek anlamlarından kayarak başka bir anlam kazanmasıdır.
Üzmek
Eski Türkçede “ip ve benzeri şeyleri kesmek” anlamındayken günümüzde “üzüntü vermek” anlamında kullanılmaktadır.
Sakınmak
Eskiden “düşünmek, üzerinde durmak, kederlenmek” anla- mındayken bugün “bir şeyi yapmaktan uzak durmak, yapmamak için önlemler almak, korunmak”anlamını almıştır.
Dede
Eskiden “baba” anlamında kullanılan bu sözcük günümüzde (evlat için) babanın ya da “annenin babası, büyükbaba” anlamında kullanılmaktadır.
Mal
Arapçadan geçmiş bir sözcüktür. Eskiden “mülk (emlak), hayvan” anlamlarında kullanılırken günümüzde yazı dilinde “mülk” anlamını yansıtmaktadır. Halk ağızlarında ise hâlâ “hayvan” özellikle “büyükbaş hayvan”anlamını korumaktadır. (Not: Hakaret amacıyla kullanıldığında anlam kötüleşmesine de örnek olur.”)
Alkış
Bu sözcük, eski dilde “övme, kutlama” anlamındayken günümüzde “bir şeyin beğenildiğini onaylamak için el çırpma” anlamına gelmekte.
E) ANLAM GENİŞLEMESİ
Bir sözcüğün dar bir anlamdan daha geniş bir anlama geçmesidir.
Alan
Eski Türkçede “düz ve açık yer” anlamında kullanılırken sonradan “iş, meslek, araştırma-inceleme konusu, uzmanlık” gibi anlamlar da yansıtır duruma gelmiştir.
• Hangi alanda çalışıyorsunuz?
• Bilimin her alanında başarılı olmalıyız..
Yıldız
“Gök cismi” anlamında kullanılırken sonradan yabancı sözcüklerin etkisiyle “herkesçe beğenilen, sevilen, mesleğinde başarılı sanatçı, sporcu”anlamlarını da karşılar hâle gelmiştir.
• Yıldızlara bakarak bir resim yaptık.
• Sanat dünyasından bir yıldız daha kaydı.
Kan
Eskiden “soy, bir soydan gelen, kaynağı olan” anlamında kullanılırken günümüzde “damarlarda dolaşan sıvı” anlamında da kullanılmaktadır.
