Türk Edebiyatının Dönemlere Ayrılmasındaki Ölçütler

Tarih, kesintisiz bir süreç, bir bütün olduğu hâlde tarihçiler tarafından bazı dönemlere ayrılarak incelenir. Bu durum, tarihin daha anlaşılır ve kolay şekilde incelenmesine ve öğretilmesine olanak sağlar. Tarihin dönemlere ayrılmasındaki temel kriter, etkileri çok büyük olan olayların gerçekleşmesi, günümüzün ifadesiyle küresel çapta değişikliklerin yaşanmasıdır. Tarihin akışını değiştiren, bir anlamda tarihsel bir kırılmaya neden olan bu olaylar, tarihin Orta Çağ, Yeni Çağ Yakın Çağ gibi belli dönemlere ayrılarak incelenmesi sonucunu doğurmuştur.
Benzer bir durum, uygarlık tarihini oluşturan sanat, bilim, ekonomi, edebiyat tarihleri için de geçerlidir

Edebiyat, toplumun ürünüdür. Toplum yaşamında ortaya çıkacak coğrafi değişikler, siyasal ve toplumsal gelişmeler başta dil olmak üzere o milleti millet yapan faktörleri ve onun ürünü olan edebiyatı derinden etkiler.

Savaşlar, göçler, din ve medeniyet değişiklikleri edebiyata farklı şekillerde yansır. Bazen edebiyatın içeriğini ve özelliğini değiştirebilir. Bunun sonucunda edebiyat tarihinde dönemler meydana gelir.

Türk edebiyatının dönemlere ayrılmasında kullanılan ölçütler şunlardır:

1. Din Değişikliği

İslamiyet’in kabulünden önce de Türklerin birkaç defa din değiştirdiğini bilinmektedir, Önce  Şamanizm inancına mensup olan bazı Türk boyları daha sonra Mani ve Budha (Buda) dinlerine girmişlerdir. Şüphesiz bütün bu değişiklikler edebi eserler üzerinde de etkisini gösterir. Nitekim Göktürk Kitabelerinde ve eski Türk destanlarında bir Gök Tanrı’dan bahsedilirken Maniheizm ve Budizm dinleriyle ilgili metinlerde daha farklı bir inanç sisteminin övgüsü yapılmaktadır.

Edebiyatımızda asıl köklü değişiklik 10. yüzyıldan itibaren İslamiyet’in kabul edilmesiyle kendini göstermiştir. 10. ve 11. yüzyıllarda Müslüman Araplar ve İranlılarla iyi ilişkiler kuran Müslüman Türkler, artık İslam medeniyeti dairesinde yer alacaklardır. Edebi, kültürel ve siyasi alanlarda karşılıklı etkileşime ve İslam inancına bağlı olarak yeni dünya görüşünün ifadesi olan bir edebiyat başlamıştır. Bu edebiyat gelişerek Tanzimat Dönemine kadar devam etmiştir. Bu, şekil ve içerik  değişikliğini dikkate alarak, edebiyatımızın 10. yüzyılda öncesini ve sonrasını kendi ölçüleri içinde inceliyoruz.

2. Kültürel Değişim

Kültür, bir milletin dil, din, duygu, düşünce ve yaşayış tarzındaki bütünlüktür. Bunlarda başlayan değişme, kültürel farklılaşmayı ortaya çıkarır. Aslında edebiyatın dönemlere ayrılmasındaki en önemli ölçüttür çünkü kapsamı en geniş olanıdır. Türkler tarih boyunca üç farklı medeniyet içinde yer almıştır: Göçebe kültür, İslamî kültür, Batı kültürü. İslamiyet öncesinde göçebe bir yaşamı benimseyen Türkler, İslamiyet’in kabulüyle birlikte yerleşik yaşamı benimsemeye başlamıştır. Sosyal ve kültürel yapıda meydana gelen değişikler edebiyat ve dili de etkilemiştir. Türklerin Batı kültürünü tanımasıyla birlikte kültür ve edebiyatta yine köklü değişikler olmuştur.

3. Coğrafi Değişim

Türklerin 10. yüzyıldan itibaren farklı coğrafyalara yayılması dilde de farklılıklara yol açmıştır. Türkçe; Doğu, Batı ve Kuzey Türkçesi olarak üç ana kola ayrılmıştır. Ayrı ayrı devletlerin kurulmasıyla her boy kendi yazı dillerini oluşturmuştur. Farklı coğrafyalarda ve değişik kollar halinde gelişen dilimizin bugün Azeri Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Özbek Türkçesi, Türkiye Türkçesi ve Balkan Türkçesi gibi birçok şivesi vardır.

4. Dil Anlayışı

Dİl sürekli değişen ve kendisini yenileyen canlı bir organizmadır. Bir milletin dînî, siyasî, sosyal hayatındaki değişimler doğrudan dile yansır. Edebiyatın ana malzemesi dil olduğundan dildeki her türlü değişim edebiyatı da etkileyecektir. Bu, edebiyatın dönemlere ayrılmasında bir etkendir.

5. Sanat Anlayışı

Türklerin her dönemde sanat anlayışındaki farklılıklar edebiyata da yansımıştır.

Özetle; Türk Edebiyatının dönemlere ayrılmasında milletin kültürel faaliyet alanına giren her türlü unsur, bir ölçüt olarak kabul edilebilir.

www.edebiyatvedil.net